La transmission de l’Histoire
Comme nous l’avons déjà souligné à propos du projet littéraire de notre auteur, la question de la transmission de l’histoire nord-africaine est centrale. Ainsi, dès les premières pages (9-10), Maher, le héros-narrateur, de retour d’Italie vers Carthage, se souvient de sa première traversée de la Méditerranée alors qu’il était encore un tout jeune homme… Dans le navire qui le transportait, il déplore le caractère oublieux de son peuple vis-à-vis de l’histoire, celle de Mastan en l’occurrence.
Pages 9-10. …Ayen i d-tkakiɣ d amezwaru mi beddeɣ deg uɣerrab-nni, d ayen d-ufiɣ mi kkreɣ, uɣaleɣ d argaz akkin i tmura, guǧǧeɣ ɣef imawlan-iw. Zun fsint-d tundar n tatut irekklen at tmurt-nneɣ, tadyant-nni n Mastan i kksen seg wallen-nsen amzun ur telli, ddan deg ubrid ur nelli, win n “ur ẓriɣ, ur sliɣ, ur d-nniɣ », ɣas azger ikcem-asen di tesga, icerreg aẓeṭṭa di tnemmast. Deg wadeg ad aɣ-slemden, kksen yiwen uḥric ameqqran di tmusni-nneɣ, akken zun ad aɣ-allen. Ran ad ssinfen fell-aɣ anezgum, armi taggara, wwten ad ffren alɣem deg uqelmun!
Ce sentiment, que nous éprouvons encore aujourd’hui, a été chanté par nos grands poètes :
Am ass-a a d-nuɣal
Taluft ad tɛeddi am waḍu
Mačči d lmuḥal
Mi d-nuki kullec a t-nettu
(Ait Menguellet)
Au-delà de cette lecture psychologique, c’est le requiem de Mastan qui est lancé en quelque sorte, et qui se retrouvera à la fin de chacun des chapitres qui composent le roman.
Vie quotidienne en Numidie
L’une des attentes du lecteur de roman historique est de voir ressusciter dans son esprit, au fil de sa lecture, les personnages de l’époque concernée ainsi que le décor dans lequel ils évoluaient.
Page 12. L’agora
Dans cette scène qui se déroule sur la place publique, ce qui est frappant, c’est la diversité des activités, masculines, il faut le préciser : discussions entre grandes personnes, activités artisanales, jeux de société…
Nella neqqim deg usayes i tili, ddaw tzemmurt tameqqrant, yal yiwen deg wayen i yedha : d awal ger yemɣaren, d axerrez n tbardiwin, d kessu n tcucay, neɣ d aseggem n tfawtin icettiḍen. Wid itturaren tiddas llan akkin qqimen ɣef teblaḍin. Tamegra akked userwet mdin, ifellaḥen rran-d irden akked temẓin ɣer tesrafin, qqimen zun d asgunfu n tidiwin n wagguren unebdu. Nekkni nella akin, netturar ileqqafen am nek am imeddukal-iw, mi nesla i teɣri-nni ur nessin.
– Anwa ara yeddun d awaziw…!
Un gardien de la mémoire
Pages 12-13. Les envahisseurs
La scène paisible que nous venons de décrire est bientôt troublée par l’arrivée tonitruante de cavaliers carthaginois venus à Tibest recruter des « volontaires » pour leur armée. Dda Djendel, un ancien de la guerre des mercenaires, va protester contre cette intrusion.
Page 13. … Dda Ǧendel ičča s wallen-is imnayen-nni, dɣa ihuzz aqerru-s. Iqqim issusem kan, iẓerr imnayen-nni, dɣa yenhet anhat n yilef. Tamuɣli-nni n wurfan akked unhat-nni ɣef wayen ur ibni netta deg umkan-nni, tga-yas zun d akuffir mi d-ulin wawalen iquranen ireglen taɣect-is, kkunren zun d tawdect ur nfessi, ur nettali, ur nettader. Mi yessers aqerru-s, idda ufus-is zdat-es akken ad issers issegni-nni, iqqim akken iqqur zun d taẓrutt. Tegres n ifadden akked iɣallen tikkal tella deg waktay n umdan, taggara tettak afud i yiles.
– Ala aḍar-nwen ! Ilmeẓyen-nneɣ, neḥdaǧ-iten i tkerza, i tmegra n temẓin d yirden n tmurt-nneɣ, kenwi tusam-d ad tmegrem ilmeẓyen-nneɣ i tzawit n Tanit akked Ḥemmu-nwen, akken ad rnun ad surgen idammen-nsen ɣef at wadis abuzzig n Tqerdact ! Ass-a tusam-d send tamegra n yigran akked userwet akken ad tawim tamegra n yirden deg ikufan, ad ternum ad tmegrem ilmeẓyen-nneɣ i tmettant, akken taggara-nneɣ d tawaɣit, ad buren yexxamen-nneɣ akked yigran-nneɣ, ad texlu tmurt-nneɣ ! Akka i d yir taggara-nneɣ !
Page 18. Les Numides discriminés
Djendel poursuit son discours, révélant sa participation à la Première guerre punique (-264 à -241) qui se termina par la défaite des Carthaginois. De retour en terre africaine, les autorités carthaginoises, pliant sous le poids du tribut de guerre à verser aux Romains, prétendirent être dans l’incapacité de régler la solde de leurs mercenaires. Après moultes tractations, ils durent pourtant s’y résoudre. Les mercenaires de différentes nationalités (Celtes, Ligures, Gaulois, Ibères…) eurent gain de cause, à l’exception des Numides.
… Di kra n wussan n tganit-nneɣ din, sersen-d ad aɣ-d-fken tadrimt-nneɣ. Mi nenna frant, imir i d-bdant. Di beṭṭu n tedrimt, zwaren deg at Belyar, syen fkan-asen i At Kelt, At Ligur, Igulwaten, Ibriken, At Kampanya n tmurt n Ruman, akked wid n tmura nniḍen. Nekkni, akken akk nella d Imaziɣen, d amur ameqqran n iserdasen imenzan, nnan-aɣ-d : « ulac ureɣ ! »
Pages 19-20. Mastan harangue les Numides
Face à l’injustice et au mépris dont sont victimes les mercenaires numides, leur chef, Mastan, lève l’étendard de la révolte, insistant sur le caractère insupportable de l’oppression qu’exerce sur eux le pouvoir carthaginois, dépassant ainsi le simple enjeu de la solde dont ils sont privés, pour appeler ses frères à reconquérir leur dignité face à l’envahisseur.
Pages 19-20. Ay atmaten ! Ass-a teẓram amyaf akked tixurdas s wallen-nwen, ulac ayen iffren. Wid-nni ɣef nedda, neddem uzzal ɣur imenɣi, nefka iqerra-nneɣ, ass-a ur aɣ-gin ccan, ur aɣ-gin azal ! Nekkni nefka idammen-nneɣ, uraden idammen s wiyaḍ, nitni uɣalen ɣur deffir deg wawal-nsen. Ass-a mačči d tadrimt, d taryalt n ureɣ i d ugur, ass-a ugur d azal-nni ur aɣ-fkin at udabu n Tqerdact. Deg imenɣi nella neddukel d atmaten akked Igulwaten, At Kelt, Ibriken akked wiyaḍ, maca ass-a, At Tqerdact gan miḥyaf ameqqran gar-aneɣ, wa fkan-as, wa ur as-fkin azal n tidi-s akked idammen-is. Deg imenɣi, nella tama ɣur tama, d atmaten, di taggara, nekkni rran-aɣ d ineggura. I wegraw n At Tqerdact, lmizan-nsen imal aṭas : yiwen tidi-s akked idammen-is s wazal-nsen, Amaziɣ am nekkni, ur as-gin azal, ur iddim amur-is ! D wa i d ugur ameqqran ! Nnan imezwura “win inṭerren ad iqlileḥ.” Ma nessusem ass-a, azekka ayen iḍran deg-neɣ tuzzma fell-aɣ kan, mačči ɣef win i yaɣ-iwwten. Ad awen-iniɣ, tamsalt n wass-a mačči d tamsalt n tedrimt, n teryalin n wureɣ. Tamsalt n wass-a d tukksa n tbarda i yaɣ-iqqnen seg wacḥal iseggasen d leqrun. Ass-a d ass-is, ad nessiweḍ awal armi d aẓar n wugur-is. Ayen iffren a t-id-nini. Tamurt n Tqerdact tella d timmist deg wadis n tmurt-nneɣ.
Taqerdact tebna deg wakal-nneɣ, tebna s tidi n yergazen n tmurt-nneɣ, tennuɣ timura s idammen n tarwa-nneɣ ! Si leqrun imezwura, nekni nefka afus, nessusem ; nennuɣ ayen nezmer, maca timmist trennu tettimɣur, trennu teqqaz deg wadis-nneɣ, ass-a timmist-nni tewweḍ tasa d uḍiḥan. Ass-a nuɣ takessart acku ur neddukel, nebḍa, yal yiwen ikerrez i wayla-s, deg ubrid-is ! Ihi ! Ad as-nbeddel udem, ad as-nbeddel tikli ! Azekka ilaq abrid-nneɣ ad iddukel d yiwen am uḍref-nni n win ikerrzen ur ittaǧǧa ugzir. Ɣas ass-a nebḍa, azekka ad nezdi deg usalu n tlelli-nneɣ. Ad awen-iniɣ yiwen wawal, tanekra n wass-a ur d-tewwi ad aɣ-tezgel. Yiwen ucengu-nneɣ, am nekkni am imeddukal-nneɣ Igulwaten, Ibriken neɣ wiyaḍ. Nitni ẓeggan ɣef umur-nsen, akken ad uɣalen ɣur tmurt-nsen, nekkni d tamurt-a i d tamurt-nneɣ, ulac tamurt nniḍen. D tagi i d tamurt imezwura-nneɣ, tamurt illan ass-a ddaw uzaglu n Ifniqen n Tqerdact i d-yusan si tmurt n ugmuḍ. Nnan imezwura : “wwet uzzal skud iḥma !” Ma tezgel-aɣ ass-a, ẓert nefka afus, tuzzma fell-aɣ kan mačči fell-asen!”
L’Aventure
Page 30. Maher et ses amis quittent Tibest en direction de Carthage, animés par la soif de découvrir d’autres horizons, de vivre d’autres expériences.
Am nek, am Gider neɣ Daḥu, ur nenni zzant neɣ rɣant. Nessenser-d iman-nneɣ seg yexxamen-nneɣ, neffeɣ-d send ad yali wass, am imakaren-nni yeffɣen taddart i tillas.Ur nezmir ad nini i yimawlan-nneɣ anda i nefra ad naweḍ, acku nekni ur nefri, ur nessin tamurt anda i nra a tt-naweḍ. Nefra-tt deg wass-is ad neffeɣ, nuɣ abrid azekka-nni, zun d ssuq n yiḍ. D tidett, ur telhi tuzzya n wawal nnig talast. Tamezwarut ur issufuɣ ubrid-nni, tis snat ur d-irennu tafat usiget n “rfed tserseḍ”, amzun d urar n ileqqafen. Nnan imezwura, ur izmir yiwen, af yiwet tikkelt, a tent-id-isdukel akk ger ifassen-is.”
Akken i yas-nedda. Imnayen-nni d-yusan neẓra-ten, am nek am Gider, am Daḥu, yal yiwen anda yella di tegnitt-nni. Nesla-yasen mi ttberriḥen, tezzin rennun di teɣremt, snekren-d taɣebbart s yegmaren-nsen. Tameddit n wass, mi nemlal deg ufrag-nneɣ, am akken i nuɣ tanamit, nesselqem nerna i wawalen-nni n yemnayen. Ur nezzi deg wawal-nneɣ. Nufa teldi-yaɣ-d tebburt i tuffɣa seg Tibest, nefra ad nekk seg-s, akken i tebɣa teffeɣ.
Ɣas aferfud-nni yellan deg-i ur iyi-iffiɣ, deffir wawalen-nni n Dda Ǧendel, ur riɣ a sen-t-skecmeɣ i imeddukal-iw. Ǧǧiɣ-t i yiman-iw, irennu yettimɣur simmal deg wallaɣ-iw. Ɣur-i nek, ur riɣ ad sluɣeɣ asirem-nni ameqqran izedɣen imeddukal-iw. Nefra awal ger-aneɣ, ad ninig ɣur Tqerdact, akin i tɣaltin, di tmura ur nessin, syen akken i teffeɣ, ad teffeɣ fell-aɣ, d nekni i inudan fell-as !
Pages 31-35. Fascinante Carthage
Après vingt jours de marche, la petite troupe des jeunes gens de Tibest pénètre enfin sur le territoire de Carthage.
Page 31. …Tameddit n wass aneggaru, nekcem akal n Tqerdact. Nufa nbeddel tamurt, nekkni ur nezgir aman !
Tamuɣli tamezwarut i yaɣ-isdehcen, d igran-nni zeddigen, d iberdan-nni ihrawanen, d taferrant-nni iderren zun d ustu uẓeṭṭa, tdel tiwririn s tizzegzewt ur nessin, d isekla n yal imɣi, d iderna ijeǧǧigen deg teddukel tezweɣ, tewreɣ, temlel d tizzegzewt akked tin n nnil azerwal yufraren, itekksen anezgum i win inneɣnin. Yal tama deg ubrid-nneɣ zun tseggem di tazwara i tmuɣli yessedhuyen imdanen. Udmawen n yemdanen imezwura i nufa xeddmen deg yigran, d udmawen n at tmurt-nneɣ, wid d-ineṭqen ɣur-neɣ sawlen-d s yiles-nneɣ, d atmaten-nneɣ. Amecwar-nni n tikli taneggarut issedha-yaɣ, neqqim nennecṛaḥ, nuki-yas ikkes-aɣ unezgum. Ur nebni mi newweḍ zdat ugadir ameqqran n teɣremt n Tqerdact.
Pages 32-33. Mi newweḍ anda teffeɣ tiṭṭ, neẓra akkin tiɣremt n Tqerdact s tewrirt tameqqrant di tnemmast-is, zun d tacacit annect n udrar. S tmuɣli n ugadir-nni n uẓru i yezzin i Tqerdact, terna-yas tizzegzewt-nni n yilell werǧin nessin, nuki zun neffeɣ si tmurt n yimdanen, nekcem timura-nni n tmucuha anda yeddukel igenni akked tmurt, ayen illan d wayen ur nelli, anda yetti wass d yiḍ akked yiḍelli d wass-a, anda teksa, teḍres temlel d tebrek, anda ddren yemdanen akked wamẓiwen, teryel d iwaɣezniwen. Ur illi wawal izemren ad aɣ-d-ikkes seg uzaylal-nni, si targit-nni n uzal deg nella, am nek am imeddukal-iw. Nbedd, nẓerr ayen illan zdat wallen-nneɣ, neggugem. Anda i newweḍ, anda i nella, anda ara nerr tura ?
Pages 34-35. Taqerdact tebḍa ɣef kraḍ yeḥricen : tawrirt n Byrsa neɣ tamurt ufella, anda llant tzeɣwa akked tmezgidiwin n Tanit, n Ecmun, d ifadden n ddin n wid iṭṭfen tamurt-nni ; Megara, neɣ tamurt n yigran d imegran di tazwara-s, anida zedɣen tura imeqqranen n teɣremt, at ugraw udabu akked igerrujen n ureɣ ; akked Melqa, di tama n wadda, anda zedɣen, xeddmen at tmurt, tama n Kutan, asagen (lmeṛṣa) ameqqran n iɣerraben, akked tḥuna n wid ixeddmen yal tamagit, d kessu, d aglim, d uzzal, d ideqqi. Di tnemmast n Tqerdact, asayes ameqqran isdukel akk tiɣremt. D win i d abrid si tama ɣur tayeḍ, d win i d annar n yal timlilit, d ssuq, d agraw udabu.
Akin di tnemmast n waman n yilell, tella tegzirt tameẓyant, zun d taḥbult n wakal, zzin-as iɣerraben, qqnen si yal tama, am yezgaren deg udaynin.
Di Melqa, tama usagen n yiɣerraben, i nufa amkan ɣur wanda i nella nteddu. Ass-nni d ass n ssuq deg unnar n Cuma (Choma) anda d-srusun isufar seg iɣerraben, anda i znuzun at tmurt-nni yal asafar. Amur seg yemsewwqen-nni d iserdasen, llan ger yemdanen-nni iteddun ttarran akka d wakka seg waɛric ɣur wayeḍ.
Din i yaɣ-teldi tebburt akken ad nekcem d iserdasen ger yemnayen n Tqerdact. Mi nezzi deg usayes-nni, nessedda awal-nni nneɣ ger-aneɣ, “Ata llqeḍ, ata uqamum.” D iserdasen-nni netter i yaɣ-imlan abrid i nuɣ ɣur tzeqqa n yiserdasen. Neldi tabburt, nekcem.
Ici, Maher et ses amis franchissent un degré supplémentaire dans leur quête d’aventure : ils vont traverser la Méditerranée pour gagner l’Espagne comme soldats de l’armée carthaginoise.
Nous laissons le lecteur découvrir peu à peu leurs tribulations en Europe, en particulier l’amitié entre Maher et Hannibal ainsi que le rêve fou que nourrit ce dernier : prendre Rome en passant par les Alpes.
_____________________________
Aumer U Lamara, Agadir n Roma (Les remparts de Rome),
ungal
Editions Achab, Tizi-Ouzou, 2018