Lkanun n wass-a d amur s wazal-is. D tiɣri n yilemẓi n wass-a yessawalen i uzekka n tafat. Lkanun n wass-a yezher yessawal-d ad nqerreb ɣer-s s ttexmam n wass-a. iḍelli ad yeqqim d asmekti tuɣalin ɣer-s ulamek. Azekka d tikli d tegreɣlnit d tatrarit.
Lkanun n wass-a d ammud n yisefra n Massi Yurǧan Tafsut, i d-ssufɣent tezrigin Imtidad, s tazwart Louni Ḥussin. D ammud n 70 n yisebtar deg llan 16 n yisefra.
Tameddurt n umaru : Massinissa Arib, ilul ass 30/05/1999 di Tizi Wezzu. Yezdeɣ di taddart n Tεerqubt, taɣiwant n Ssuq l-Letnayen di Mεatqa. Yeḍfer almad n tmaziɣt deg Tasdawit n Mulud Mɛemmri ( Tizi Wezzu).
Yufrar-d di ddeqs n tfaskiwin n tmedyezt anda yewwi aṭas n warrazen:
- Arraz amezwaru di temsizzelt n tmedyezt “Amedyaz ilemẓi”.
- Arraz wis sin n Udrar n fad.
- Arraz wis tlata deg Tfaska « Itri adelsan n Weqbu ».
- Arraz wis tlata deg Tfaska Taɣelnawt Amedyez-Iflisen Umellil.
Ṣṣenf-a n uzɣan yesnnulfa-t-id Pierre Corneille Saint-Beuve di lqern wis 19. Iswi-ines d asefhem n uḍris aseklan s tmeddurt n umaru… Γur-s netta, amaru ikeččem deg uḍris aseklan i d-yura s tidmi-ines, s wafrayen-ines, s wassaɣen-is d ddunit akked yimdanen niḍen… D tisura s wayes ara iẓer yimeɣri neɣ amazɣan lbaḍnat n uḍris n tsekla.[1]
Ar taɣuri n yimedyazen i d-yeddan deg wammud Lkanun n wass-a rniɣ cwiṭ n unadi ɣef tmeddurt n umedyaz. Assaɣ gar tudert n Massi Yurǧan Tafsut akked unamek d yisental akked talɣa akked uɣanib n yiḍrisen d tasarut n ukeččum deg lbaḍna n udlis.
Massi Yurǧan Tafsut d ilemẓi iḥemmlen taɣuri n yidlisen. Adlis d amwanes-is. Γur-s tadwilt deg yizeḍwa imettiyen ideg ixeddem tividyutin ɣef teslaḍ n yidlisen yeɣra. Daɣen yettaru-d tiɣuriwin n yidlisen i d-yesrusuy deg Facebook.
Asentel-a n yidlisen yuɣal-d ddeqs n tikkal deg yisefra-ines. Asefru Tayri n yiwudam deg usebtar 45. Yeddem-d ismawen n yiwudam akked yineḍruyen seg 5 n wungalen yebna yis-sen asefru. Ungalen-a d : Asebbaɣ n Luni Ḥussin, ungal Amsebrid n Cabḥa Ben Gana, ungal s tefransist Ce que le jour doit à la nuit n Yasmina Xeḍra, ungal Onze Minute n Paulo Coelho, El Bouassa – البؤساء – (Les mesirables) n Victor Hugo (Tasuqilt ar taεrabt n Amad Yahya Idriss ).
Massi 24 iseggasen di tudert-is, am tzyiwin-is, terḥa-ten tayri. Deg wammud-a yella usentel n tayri. Meɛna tamuɣli ɣef tayri Massi Yurǧan Tafsut temgarad, d tayeḍ. Γer-s tayri akked tmussni d yidlisen akken i ddukkulen. Tin ara yebɣu ilaq ad tili teqqar idlisen tettnadi ɣef tmussni.
Dayen i d-yettbanen ddeqs n tikkal :
- Asefru : Tin bɣiɣ( sb 41)
Tin bɣiɣ nekk akka
Tullisin, ungalen
Ad nettmeslay ɣef tira
Ad nettemqabal s yidlisen
Tin bɣiɣ nekk akka
Tasnawit adlis gar yifassen
…
Awi-d adlis i d-yeffɣen
Ma ur as-t-id-wwiɣ ara terfa
…
Di lɛid n wid yemḥemmalen
Mačči s ccikula (s yidlisen)
Deg usefru Sukkseɣ-am-d, sukkseɣ-asen-d mi i as-yenna :
Sukkseɣ-d i wacḥal d adlis
Tenniḍ-d : ɣriɣ-ten. Ut ten-teɣriḍ
Ungal inbeddal wudem-is
Yuli-t wammus, yettɣiḍ
Tullist icerreg uzwel-is
I tɣuri kemm texḍiḍ.
Deg Ulac asmekti(Sb. 29).
Yezzenz kra n yidlisen
I as-d-tefka ad ten-iɣer
Yerna yesserɣ kra n wungalen
S yidrimen-nsen mi d-yeṣker
D ungalen yeqqar mi tt-yessen
Akken tiṭ ur ten-tẓer.
Wayeḍ am Ur nettili (sb. 55)
Ili-kem d ungal
S uzwel « ḥemmel »
Akken ad kem-ḥemmleɣ
Ili-kem d tamsirt …
Ili-kem d imru…
Ili-kem d tizlit …
Ili-kem d asarag…
Ili-kem d tamezgunt …
Asefru « Sin akken» (Sb. 68)
Sin akken
Zgan di temkerḍit
Yal ass s udlis
Deg ugezdu n tmaziɣt …
Ttruḥun ɣer « Cheikh »
Din i ttekksen lxiq.
- D amedyaz yebɣan aseggem tatrarit di tsekla taqbaylit :
Massi Yurǧan Tafsut d ilemẓi n tizi n wass-a. Iwala sani telḥeq tsekla tagreɣlant ɣef waya yusem yebɣa tasekla-nneɣ ad teddu ɣer tatrarit.
Tatrarit tban-d ddeqs n tikkal deg udlis-a. Ad d-bedreɣ kra.
Tamɣli n umedyaz temgarad ɣef tmuɣli n tmetti :
Deg usefru Kunwi d nekkni! (Sb37), yesken-d, imeslay-d ɣef uḍad isewɛaden ɣer teqcict itteddun di lebɣi i tfekka-as. Medden qqaren-as tezzenz tafekka-s, teffeɣ i yiberdan tuklal ad terɣ di tmes. Ma d amedyaz iḥuss ɣef teqcict-nni, isteqsay acu-tt i tt-yewwin ɣer din ? Acu i as-yeḍran?… Tamuɣli daɣen n tmetti ɣer win yenɣan iman-is, yesgujel arraw-is … Ma d amedyaz yettnadi acuɣer wina yefren tamrart ? neɣ ma yufa talwit deg tmurt-is ? …
Awenneɛ n tsekla taqbaylit, yenna-t-id deg usefru Akken i bɣan (Sb. 59)
Yyaw ad narut idlisen
Ara d-yawin ɣef Ḥlima
Tigujjelt, laẓ, lexla
Tayerza d yiḥbuben
Yyaw ad nxedmet tasekla
Akken i bɣan !
…
Γurwat ad nxedmet
Akken i bɣan.
Tayri gar yimdanen at «yiwen n wuzzuf» (homosexualité )
Asentel-a yella deg tmeṭṭi meɛna ulac fell-as awal deg tsekla, amedyaz neɣ amaru yettkukru ad imeslay fell-as. Timeṭṭi tettwali-ten s yir tamuɣli ma d amedyaz iḥuss yis-sen, yeɛreḍ ad ten-id-isenṭaq.
Yesfruri-t deg I kečč, i kemm (Sb. 65)
Kečč sliɣ qqaren-ak :
Tikli-k am tin n tmeṭṭut…
Yid-k mi mmeslayeɣ
Ha-t-an d acu i d-tenniḍ :
Yal wa amek i d-ilul…
Yak d amdan ula d nekkini
…
Kemm sliɣ qqaren-am
D allaɣ-im i tent-yuɣen
Imi deg-sent tɛecqeḍ
…
Yid-m mi mmeslayeɣ
Hatan d acu i d-tenniḍ
Akken tḥemmlem tameṭṭut
I tt-ḥemmleɣ ula d nekk …
Yak ur nḍur di tmurt
D tayri kan i necrek…
Tilelli n tmeṭṭut :
Anta kemm (sb32) yewwi-d ɣef ussirem n tmeṭṭut, sani tebɣa ad taweḍ xas ayen i akk i as-d-yezzin mgal-is rnu ttcemmiten-tt. Nettat tebɣa ad d-teffeɣ d tacennayt, d tanaddalt. Tameṭṭut tebɣa ula ad tsew iqerɛunen. Tebɣa ad tekcem inuraren ad tessipurti tarbeɛt tḥemmel.
Ttexmam n umedyaz, tasnekta, iḥulfan… Banen-d s tehri deg wammud-a Lkanun n wass-a. Yella wassaɣ meqqren gar tmeddurt n Massi Yurǧan Tafsut d tira-s. Tudert-is ur teffir ara, nnan-tt-id yiḍrisen-is daya i yi-yeǧǧan ad gzuɣ kra seg lbaḍnat n udlis
Leḥmmala n umaru i tsekla d yidlisen i t-yeǧǧan ad d-yesban aya, yerra-t d lsas n tayri d useggem n tmeṭṭi d tmurt. S tmussni ad tefsint tyersiwin n wallaɣ yettagin wayeḍ. Tilelli i tektiwin akken yal yiwen ad yaf iman-is deg tmurt-is. Ad kksen leqyud i usnulfu tamuɣli ad tezger akkin i tillas d yigli n usefti.
Lkanun n wass-a d amur s wazal-is. D tiɣri n yilemẓi n wass-a yessawalen i uzekka n tafat. Lkanun n wass-a yezher yessawal-d ad nqerreb ɣer-s s ttexmam n wass-a. iḍelli ad yeqqim d asmekti tuɣalin ɣer-s ulamek. Azekka d tikli d tegreɣlnit d tatrarit.
Belɛidi Lyas.
04-05-2023
[1] Muḥend Akli Salḥi, Kra n tsura i tɣuri n tsekla. 1- ɣef tsekla d tɣuri. Tzrg : Tira, 2015.