D bab n uxemmem yettwalin akin i nnger utlayan. D ayemmel seg wasmi i t-nessen: D mmi-s n taddart; yezga d ales alsan ar ass-a. D bab yettweṣṣin yal ass γer temlel tadelsant tussnant ma nefka ziγ dγa azal i temyigert zeddigen. D amsaddar i d-yefṛurxen deg/seg twacult tayemmelt yerran ameslay d tussna, d awal, d asefru, d tasnilest, d tajeṛṛumt, d tasnawalt, d amawal…d asegzawal, d tamacahut. Bexlaf leqdicat-ines ussnanen, d amdan yerran ugar awellih-is γer tmedyezt d tmezgunt akked tsekla akin i tesladṭin d tezrawin. D bab yuran yettaru s teqbaylit γef temlel tacebḥant, γef temlel tessebrek tebrek n ussebrek…deg wakken yessimlul isekkilen n tegnawt n cctawi-nneγ.

D win -yeγγazen ddaw n tγuzi n umayag aqbayli, d adlis-is dγa amaynut ara yerren llaẓ n lebruq d ṛṛεud d iṭij n tegrest-  yerran azal meqqren i tmucuha. D tasekla-nniḍen, d tasekla tamezrayant i d-yettarran iziγer γer tfekka-s, d tasekla i yessidiren idles yettu yiles. Ah lemmer neẓra d acu-tt tmacahut? U dγa tudert-nneγ, tameddurt-nneγ akk d tamacahut, d timucuha. Tasekla timawt tessejla-yaγ nnger skud llan wid yessengaren nnger ara γ-yesnegren. Yessen iberdan n taddart, yeḥṣa dakken tudert-nneγ war tira taqbaylit s teqbaylit d aγebbaṛ yewwi waḍu, d aγebbaṛ s allen: Ur d acu-tt tmeddurt-a-nneγ-nniḍen akin i tmeddurt tayeḍ war timucuha? Myuqqanen uneγlan (aneγlan: fiction) d tilawt i yessewayen iẓuran n tmagit. Yessen akk ibeḥriyen i d-irezzun, yal wa s tmeslayt n tutlayt-is, maca yeḥṣa s usbuḥru i d-ttawin, ur yessefṛaḥ ara. Ur d as-teffiγ tiṭ i Mass Bouamara deg wayen-aya akka nettwali…

Anaw-a neγ ṣṣenf-a n tsekla i d-negmer seg tmucuha, xerṣum di tmurt n leqbayel, yesεa azal meqqer war ma neḥṣa yes-s acku asnerni n uxemmem d tigzi n weqcic leqqaqen yettaf-iten d iẓuran n yidles. Idles, idles-nneγ yeqqen γer tmucuha. U dγa timucuha-ya i d-yerra s wudem utlayan, s tira-nneγ, umsekrar amussnaw deg yidlisen-is, sbuḥrayent ulawen, ladγa wid n yiminigen. Akka ula d nekk, tikkwal mi ara ffγeγ i taddart-a n umaḍal n yimdanen, qqareγ-as: Asefru d tullist, tamacahut d ungal…syin akin γer zdat, d tasekla tayeḍ.

Ula d imussnawen n umezruy, qqaren-d: Di tal tallit n umezruy, 10 % d azemz (date), 90% d tasledṭ n yineḍruyen n uzemz-is. Tamacahut ur tesεi-yara azemz; tettwaqqen γer wakud d wadeg, maca tikkwal trewwel-asen. D ayen i nettidir zik i d-yettuγalen ass-a. Tamacahut n taddart ẓẓag unamek n telqeyt-is, εlay yigenni n tγuzi-ines. Ah lemmer nefka azal i tmucuha-ya-nni-nneγ nettu i d-yettuγalen!

Awi-d kan ma neddekwalay-d nesdekwalay s tmucuha n teqbaylit! Ad aγ-yelhu, ad yelḥu ad aγ-yesselḥu: Ayen illan d imaw, d tikti timawt (orale) ad ten-nner d tirawt (écrit).

Aṭas dγa -d ibeṛṛaniyen neγ d wid-nneγ- i yuran γef tmucuha-ya-nneγ. Am wakken aṭas i d-nesuqqel seg tutlayin-nniḍen, ladγa seg tefṛansist γer teqbaylit, ma mačči seg γur-neγ i tent-wwin (tmucuha) iwakken ad tent-id-nerr s annar-nsent. U dγa Kamal Bouamara yefka-d amedya γef kra n tenfaliyin yellan yakan s teqbaylit i rran γer tefṛansist, zun am wakken nra ad tent-id-nesuqqel γer teqbaylit, ladγa iban kan am zzit γef waman: ″ l’eau de la source qui jaillit entre les falaises qui s’entrechoquent: Aman anda ttemcenqaren yidurar″

Tira tessengar nnger: Seg tmawit i d-nuγ tudert, deg tirawt ara s-nernu tudert tayeḍ i tmawit. Deg yillel-a dγa i γ-t-id-yerna umeskar di ″Tislit n wenẓar″: ″Timucuha-nneγ, zik ttṛuḥunt seg yimi γer umeẓẓuγ kan, maca zegrent-d i wakud d umezruy armi i aγ-d-wwḍent i nekni s Wat tura…ula d ass-a ad tent-naru s teqbaylit, ad tent-nerr deg yidlisen; yessefk ad asent-neg amkan deg yiγerbazen-nneγ…zemrent ad εeddint akin i tlisa n Tmurt n Leqbayel, ad awḍent akk γer tmura n umaḍal…″

Ama di ″Tislit n wenẓar″ neγ di ″Tamacahut-iw lwad lwad″, akken ttxemmimeγ ttwaliγ, ameskar yebγa ad d-yini dakken timucuha sεant azal lqay meqqer di tmurt, uγent aẓar deg tmeddurt-nneγ talsant, zgant d allen d tamagit, d tigejda n tmuγli-nneγ tasnagrayant neγ tafelsafant.

D tamacahut neγ d asefru yessawalen s teqbaylit, zgan d azamul adelsan amezrayan n tmetti; nessaram ad aγ-ilin ma newεa nessen, d lemri n wallen ara γ-yerren lewhi γer wakal yeğğa wakud, γer yilem yeččuṛ wulac…

Moh Laid Deflaoui