Ala tiɣilt n Umadaɣ
I yeẓran iyi-yuɣen
Deg uxxam ḥesben-iyi fuḥeɣ
Di berra medden ttasmen
Anta tin ur fhimeɣ
Fehmeɣ ayen ur yefhim yiwen
Seg usefru yettwacnan d-yeddan deg tesfift Tinfusin i yeddmen azwel “Tiɣilt n umadaɣ” ɣer wungal i irefden ula d netta azwel-agi. D ayen ad aɣ-d-yesbeyynen belli adeg-agi n Tiɣilt Umadaɣ ɣur-s azal meqqren ɣer mmi-s n At Xelfun.
Yebda amecwar-is amezwaru n ccna deg useggas n 1983, anda i d-yessuffeɣ i tikkelt tamezwaru “Yemmut d aɣrib” xas ma lebɣi n usmedyez d ccna uqbel i t-id-yesxuxed. Yewwi-d amecwar ɣezzifen seg yimir ar ass-a, imi yessaweḍ ar 18 n tesfifin i d-yeffɣen, tid i d-yewwin ɣef waṭas n yisental gar-asen: tamagit, tagmat, tayri d yiɣeblan-is,…
“Tiɣilt n Umadaɣ”, d asurrif amezwaru n umaru di tira tungalant, yeffeɣ-d di tmurt n Fransa deg wayyur n duǧember 2023, yuɣal yeffeɣ-d ɣer tiẓrigin “Koukou” deg yennayer 2024. Ungal-a yesɛa 187 n yisebtar, anda i yessegra s umawal i yessemres daxel n tira-ines.
Ma nuɣal ɣer tduli n wungal-a, tin i as-d-yessumer unaẓur Asafu, ad naf belli amzun akken tga-aɣ-d agzul n wayen yellan daxel abeɛda n sin n yiwudam ara yilin d igejdanen Meqran akked Jeǧǧiga, dɣa sin n yilmeẓyen-a ad ten-tezdi tayri, meɛna wissen amek ara tili, sani ara tessiweḍ? Mi ara nmuqel mliḥ di tduli n wungal-a ahat ad nefhem, neɣ ad d-naf tiririt ɣef yisteqsiyen-nneɣ imi sin n wudmawen-a ara nwali, d win n Jeǧǧiga At Simer akked Meqran At Umeqqran, meɛna acuɣer Meqqran iteddu akkin, Jeǧǧiga tessader i uqerru-s? Ahat yewwi-d ad neḍfer lǧerrat n Meqran akken ad nadef ɣer daxel din kan ara d-naf tiririt.
Ungal-a, d azrar n tigawin, i seddan waṭas n yiwudam: Dda Muḥend, tameṭṭut-is, Cabḥa, yemma-s n Meqqran daɣen nettat d tameṭṭut n Meqqran at Umeqqran ameɣnas(tezgel-it lmut di tallit n Fransa, tḥuza-t tin n tallit n tmunnent), Yemma Mekyusa i ḥemmlen akk wat taddart(tin ur,… Lelli, ih Lelli ilemẓi ifehmen timsal, taɣtest (victime) n yir imawlan d yir timetti, meɛna win iẓewwren aṭas, amdakkel n umeqqran d umecṭuḥ, amdakkel ur nxeddeɛ, meɛna iruḥ d asfel ɣef tmagit-is deg yineḍruyen n 2001.
Tidyanin n wungal-a, yessni-tent yiwet yiwet umaru-amedyaz; seg umnekcam afransis almi d ineḍruyen n tefsut taberkant, yiwet ur tezgil Tiɣilt n Umadaɣ i asent-yecfan, i tent-id-yeddren di lḥif, yewwi-tent-id akken qerriḥit “Di taddart n Tiɣilt, lḥif d axxam-is. Lexṣaṣ d amkan-is. Laẓ yerẓa tinzar. Qeḍran d imekli. Imensi d ilili. Asirem d awal kan, ttadren-tid yimezdaɣ-is iwakken kan ad fken tabɣest yes-s”sb09.
Deg wungal-a, ad naf aṭas n yisental iwumi d-yezzi umaru. Ad naf yemmeslay-aɣ-d ɣef umennuɣ ɣef tmagit d wamek i ttruḥun medden d iseflan fell-as. Yemmeslay-d ɣef wamek tayemmat tettak temẓi-s d tudert-is d asfel ɣef dderya-s. Iger-d asentel n tayri zeddigen yeṣfan yebnan ɣef tidet. Yemla-aɣ tamsirt n tdukkli d wazal-is gar yimdanen. S umata, ad d-naf ungal-a, yezzuɣur aṭas n wazalen inmettiyen n leqder, n tegmat d tayri.
Anagal, yessemres aṭas n wawalen izikiyen, imi yes-sen yesɛa iswi, d aseḥbiber ɣef tutlayt taqbalit, xas ma di tikkal-nniḍen yettuɣal alma d awalnuten. Yessemres daɣen aṭas inzan d wayen nnan at zik, imi akken yenna: “Taqbaylit d imawlan-ik kan ara tt-iḥerzen. Ma mačči d nekkni, ulac anwa ara tt-irefden. Ma nerfed-itt ad tali. Ma nebra-as, ad teɣli. Ma nella ad tili, ma ulac-aɣ, ur tettili”sb51. Ad naf yal tikkelt yettuɣal ɣer teqbaylit, mačči kan tutlayt, ma taqbaylit n wazalen, n ttrebga, n yidles, n tmagit,…
Ma nezzi cwiṭ lwelha-nneɣ ɣer tsiwelt iɣef yebna umsawal ulli-is, ad tt-naf fessuset imi amsawal, yessawel-aɣ-d ineḍruyen n teḥkayt akken i mseḍfaren xas ma di waṭas n tikkal yettuɣal ɣer usemres n udiwenni d uglam. Ma yella d amsawal, ad t-naf d aniri, imi yettales-aɣ-d ɣef yiwudam-is, yessen-iten, yeẓra taḥkayt-nsen ugar-nsen.
Taqsiḍt n wungal, tezzi ɣef Meqqran, mmi-s n Meqqran At Umeqqran akked Cabḥa, d netta i d awadem agejdan. Asmi i d-yewweḍ yisalli n lmut n baba-s i d-yerna win n tilin-ines daxel n tɛebbuḍt n yemma-s “Tuẓa-d Cabḥa, tessers aggus ɣef tfekka n Meqqran yeẓẓlen ɣef nneɛc ad t-walin medden. Wid iḥeḍren din ass-n ad gzun d akken Cabḥa tameṭṭut n Meqqran At Umeqqran s tadist i tella”sb32. Dɣa seg yimir i ttraǧun akk mmi-s n umeɣnas ad d-ixalef baba-s yemmuten, d ayen i yeǧǧan Lelli akked Yemma Mekyusa ad as-fken isem n baba-s ad t-yerfed. Yekker-d Meqqran, di ccan d truggza icuba baba-s, at taddart akk ttqadaren-t rnu ḥemmlent. Skud yettimɣur, ttimɣurent yid-s aṭas n tlufa, ula d taluft n tayri ɣer Jeǧǧiga i tufa irebbi, myeḥmalen s tuffra, uɣalen myexḍaben acu kan segmi i d-yekfa taɣuri, yewwi-d ad yesɛeddi lɛesker dɣa din ara tluɣ tudert imi rrebrab ad awin yid-sen Meqqran i ḥuzan s ṛṛṣaṣ akken ad ǧǧen tasa n yemma-s, n Jeǧǧiga, n Yaya-s d tin n wat taddart ad ḥḍaqqrent fell-as. Ad d-yezzi Meqqran? Ad nɣen yirebraben? Amek ara teḍru d wid t-iḥemmlen?
Tilelli BELLAL