MISERE EN KABYLIE
En juin 1939, Albert Camus publiait dans le quotidien Alger républicain une enquête sur la situation socio-économique désastreuse de la Kabylie de l’époque. Les onze articles qui composent l’enquête seront rassemblés dans un livre qui porte le titre de Misère de la Kabylie.

Le tableau que dresse Zedek pour décrire le village de Tiɣilt n Umadaɣ en 1963 est tout aussi implacable, sans concession. Les deux premières pages du roman donnent à voir une Kabylie écrasée par le dénuement, la mal-vie, la misère.

Pages 9-10. Mal-vie
D tudert n wurrif d uɣilif, d ibibbi di tɛekkmin yessedbaen tuyat, ittruun timegra, isseknayen tifekkiwin, isduzuyen amdan, itetten amdan cwi, cwi, alamma yuɣal yeɛya deg yiman-is, yekeh iman-is…

D alluy d uubbu, deg usawen d ukessar. D aqluqel deg yiseddaen. D akerker deg yicefan. D anunef d anunne di tebriin iesen, di tebriin yenen, issefuyen iarren, iarren cerrgent tfexsa. Ma mačči d angaf, d aerer.

Di taddart n tiɣilt, lif d axxam-is. Lexṣa d amkan-is. La yera tinzar. Qeran d imekli. Imensi d ilili. Asirem d awal kan, ttadren-t-id yimezdaɣ-is i wakken kan ad fken tabɣest, ad sedhun yis-s, neɣ ad sdehsen widenni yezbe layas d wid iteddun ɣur-s. Dinna, lmizirya tettban-d am wammus d yilefan, tela ɣef yal yiwen. Tenǧe udmawen, teqleɛ tuɣmas… Ussan ttɛeddin, ttemcabin, d iayanen ɣas ma d ilmawen…

Page 34. L’âpreté de la vie se retrouve dans la trajectoire de l’un des personnages principaux, Nna Mekyusa.
… Tudert-is d tamacahutt. Tlul-d tewwi-d lif yid-s. Akken i d-ilul yid-s ittnerni, yettimɣur yid-s. Nettat yid-s uɣalen am watmaten. Mɛahaden wa ur yeǧǧi wa. Mebban-d akkenni. Tawenza-s, ala ayen ur necbi, ur nerbi, i yuran deg-s. Taswiɛt ur tt-teɛtiq ara mai. Ur as-teǧǧi ula d abruy n ṭṭmeɛ deg wayen ilhan, ur as-teǧǧi ula d ifeṭṭiwej n tafat ad d-iill fell-as. Lehna tɣunza-tt…

LA MORT
Tout au long du roman, on assiste à une véritable hécatombe. Plusieurs personnages vont connaître la mort, une mort violente parfois.
Pages 12-13. La guerre
La tragédie commence dès la page 12 avec la mort de Meqran le Maquisard et de son groupe lors d’un accrochage avec l’armée en 1963.
…Ur as-tamen ara, mi wwen s anda ara gezmen abrid n uumi, neɣ abrid n ukeṛṛus, akken ad ubben, ad rurden deg udid ɣer wasif allen-d fell-asen lɛeske n Lezzayer i d-yeddan deg yikamyunen, d abrid ɣer Tizi Wezzu. Bdan asisti deg-sen, qqersen fell-asen. Ɛeṛḍen Meqqran d terbaɛt-is ad d-rren tiyita, maca lɛeske deg waṭas yid-sen. Yerna ṭṭfen-asen tasawent. Ɣellin yiwen, yiwen. Yall wa anda yettwaaz. Nɣan-ten, seqrurden-ten akk. Yall wa anda yerrekrak. Yall wa anda issufeɣ tawit. Meqqran d netta i asen yezwaren i yimeddukal-is. Yela akin, yewwe s aman. Wwten-t yeɣli di tlemmast n wasif. Izzuɣer-it akkenni, alammi d anda yemlal wasif n Sibaw d wasif n At Ɛisi, ieqqer-it-id ɣer rrif.

Page 111. Mort et solitude
Nous avons déjà évoqué le sort de Mekyusa. Si sa vie était des plus rudes, sa mort sera atroce.
Page 111 : … Kra n wussan i iɛeddan, tebda tetteffeɣ-ed tfenda n diri si tama n udrum n At Umeqqran. Kra n win ara d-iɛeddin syin, ara d-yawin azniq-nni, mi d-yewwe ɣer din ad irgel anzaren-is. Ad yemeq tikli, ad iir ad iffeɣ seg umiq-nni, imi tafenda-nni, ur yezmir ad as-ibedd. Am akken d lǧifa, yella kra n uɣersiw yemmuten din. Tettnerni tfenda seg wass ar wass, armi tuɣ akk, tewwe ula ɣer tejmayt. Ula d iɣulad xlan, ulac win yetɣimin din.

 Walan wat taddart mačči d liala. Mmeslayen, ufan-d d akken ilaq ad as-d-afen tifrat. Ilaq ad ren ansi i d-yekka wayenni. Kkren yilmeyen, gan tarbaɛt, uen efen lewhi n tfenda-nni. Tewwi-ten, tessawe-iten almi d tazeqqa i deg tella Yemma Mekyusa. Ufan-tt temmut, tejjunje. Ikker deg-s uwekkiw. Tafekka-s, ibda-tt rekku.

Rewlen-d imir imir. Ṭṭfen-tt-id d tazzla. Lsan srid tikmamin, wa s uca-is, wa s ujlal-is, wa s ubenuq, wa s wayen yufa, uɣalen kecmen ɣer din. Wiya uzzlen ɣer tnelin, ɣzan-as. Ddmen-tt akken s nettat s yicettien n wusu-s, wwin-tt, nelen-tt.

L’HISTOIRE

Comme nous l’avons signalé plus haut, la toile de fond historique du récit est très riche. Parmi les événements évoqués, nous en aborderons deux dont les enjeux restent d’une actualité brûlante.

Pages 72-73. Le Printemps berbère
Di tefsut n 80, tuɣ-it di tesdawit n wasif n At Ɛisi. Xas netta mazal-it di tesnawit i yeqqar, maca mi slan tekker, netta d yisnawiyen nnien, ubben ɣer din ad asen-fken tallelt d tebɣest. Imi ayen yeran d lbael ameqqran, d miyaf d temeqranit, mi imsulta gedlen asarag n yiwen umyaru ameqqran i d-heggan yesdawiyen daxel n tesdawit.

… at lekem imesbaliyen ur nudan ara tifrat d usemsawi. Serkin-d fell-asen iǧademiyen, ibulisen, ula d iɛsekiyen. Ṛẓan leɛnaya n tesdawit. Ṛẓan tiseɣlit n ufrag n tesdawit, kecmen am yilfan. Dehmen fell-asen, xedmen deg-sen afernas.
Isdawanen, tisdawanin ttsuɣun, ttmeǧǧiden, ttazzalen akin akka. D tarewla kan. Tarewla aniɣer?! Wa Ṛẓan-t, wa jeren-t, wa kksen fell-as sser. Llan ula d wid sleslen, ttwakerfen d iseggasen di lebas…
Pages 92-93. La Décennie noire
Kra n wakud i seg yuɣal Meqqran d aserdas, tendeh tɛecett taberkant i deg ttwanɣan d igiman n yemdanen, akked yimejra war asien. Imnejliyen d izumal, d wid yettwaxefen, yiwen ur yeri anda llan, anda d-gran. Ddren neɣ mmuten. Ala win i wumi ɣezzif leɛme, neɣ win sellken yiarren-is yerwel, i yezgel ubaxix di tallit-nni. D amɣar, d ilemi, d ameqqran d ameyan, ula d llufan yis-s tegla twaɣit.Tilawin, ittwakkes fell-asent sser, tidayin ttuceggent. Aggagen, imyura, imeɣnasen, inauren, mačči drus. Ur yelli cwi. Aas, aas i yeddan di temmalt-nni, mmuten, ur d asen-tečču.

Tamurt terwi, iberdan sserhaben. Tugdi tewwe-d ɣer yimnaen. Ad tagade ula deg uzal qayli. Taflest ur d-tegri. Ur terre anwa i d wa, anwa i d wa. Acukku ikcem gar yimdanen. Ala yir iznan. Yal ass d acece n yidammen. Lmut tuɣal d awal kan.

D iseggasen i yekka ṭṭrad. Tettenfufud tmes gar yiserdasen d yirebraben. Wa ittandi i waye, wa yettnadi ad yeɣḍel, ad yagar axim-is. Ttmecqirriwen, yal yiwen ikkat ad isbedd tasnareft-is. Wa d amesbali, wa d amcum ; wa d tterka, wa d bucḥiḍ. Agdud yegra-d di tlemmast gar-asen, s yifassen d ilmawen, ikna i tramɣa-nsen. Ittaǧu, issaram, ittargu tifrat ur nettili, di telwit yugin ad d-tas.
Meqqran, teṭṭef-it, turez-it, temme-it. Ulamek i d-issenser…

SOLIDARITE ET AMITIE
Dans ce tableau des plus sombres, le lecteur perçoit, de loin en loin, quelques lueurs à travers deux grands sentiments humains : la solidarité et l’amitié.

Pages 37-38. Solidarité villageoise.
Cwi akka slant i dderz ɣer uma. D Nna Feṛṛuǧa, tameṭṭut n Dda Muend, d Wiza, tislit-is, nawlent-asent-d imensi i Caba d Mekyusa. Wwint-t-asent-id.
– Ayen, a Nna Feṛṛuǧa ? Tceqqa-d akka iman-im, yerna ma yehwa-yi-d ucemma.
– Aha a yelli, ad teqqime i la ? Aɛebbu ur iezzen ara, a Caba, a yelli. Yerna iwi-d fell-am ad tečče ɣas ur d am-yehwi. Xersum i lmend n llufan-nni yellan di tɛebbut-im. D ddnub !
– Lxir-nwen d ameqqran, am kem am Dda Muend.
– Ibɣa niqal ad d-yeddu, maca yeɛya. D nek i d as-yennan qqim ad testeɛfu. Inna-k ini-as i Caba “ur ttagad, kkes ugur i wul-im, aql-ikem di leɛnaya-w. Axeclaw ur kem-yettaɣ, asennan ur am-inettu. Acemma ur kem-yettnal. Ay anda tele, dadda-m Muend s idis-im, am yelli naɣ agar.”
Page 49. Amitié intergénérationnelle.
Dda Muend d Lelli, seg wasmi i yemmut Meqran, uɣalen d imdukal ; memmalen, ajenwi ur ten-ibeṭṭu ara. Xas d iseggasen i yellan gar-asen, anda ara yili wa, ad tafe win nnien. Akken kan i ttemzukraren, Dda Muend ad ileḥḥu, Lelli ad as-yene deg yijife-is. Uɣalen d tayuga. Lelli d ameɣnas amecu. Iemmel ad iqqim d Dda Muend, ileqqe ɣur-s timusniwin. D aqcic aettac, ittnadi ad yegzu, ad ier tameqrant d tmeyant di tedyant n teqbaylit, ama deg umennuɣ, ama deg umezruy, ama di tutlayt. Amek i as-qqaren i wa, isem-is wa, ayɣer i as- qqaren i wa akka, mačči akka. Tuttra deffir taye. Tikwal, mi ara yeɛyu Dda Muend, ad as-yini :
– D ayen tura, a Lelli, a mmi. Eǧǧ cwi i uzekka.
Dɣa Lelli ad yettaḍṣa, ad as-yini :
– Suref-iyi, a Dda Muend, d tidett sseɛyaɣ-k, maca ur ksaneɣ ara, a Dda Muend. Ur ksaneɣ ara. D keč i d aselmad-iw, a Dda Muend. Teri nek d uɣerbaz neba. Yugi-yi, ugiɣ-t.

L’AMOUR
Un autre grand sentiment humain lie deux des personnages principaux de Tiɣilt n Umadaɣ : Meqran et Jeǧǧiga.
Page 77. L’amour à la kabyle.
Jeǧǧiga, iemmel-itt Meqran seg wasmi yella d acawrar. Mi yebda yettlumzi i tres tiṭṭ-is fell-as, dɣa teqqim din. Ula d nettat temmel-it maca nettat urǧin i d as-tefka cwi n tenfalit i yis ara ier ula d nettat am netta, illa deg wul-is Meqran, tedda di targit n Meqran. Imi taqcict naɣ tameṭṭut di tallit-nni d tagdelt ad d-tesken afrayen-is naɣ iulfan-is. Tayri n taddart d tayri tagugamt, s tmuɣli kan. D allen i yetemmilen, d nutenti i yettmeslayen. Akken qqaren : “S timmi, fiel imi.”

Ittɛassa-tt si mbaɛid, akk ass a tt-ittaǧu. Ad ittawi, ad yettarra deg ubrid n taddart. Ad issiɛenqiy melmi ara d-till, melmi ara d-telelli. Ad tt-iwali, ad as-isefe tamuɣli-s. Nettat ad tewwet aqerru-s si lqaɛa, ad tewwet ad tɛeddi. Ha-tt-an tayri n Meqran d Jeǧǧiga. Syin akin, tirga ad kemmlent ayen ixuṣṣen.

Ahil n wass n Jeǧǧiga, issen-it akk Meqran. Isekles-it meṛṛa deg wallaɣ-is, melmi i tkeččem s aɣerbaz, melmi i d-tetteffeɣ. Melmi i d-tettagem si tala neɣ melmi ara tili tmeɣra di taddart. Timeɣriwin akk ara yilin deg useggas, isla yis-sent, yeẓṛa teffɣen-d akk wat taddart, yeẓṛa ad d-teffeɣ ula d Jeǧǧiga.

Tayri n Meqran d tuffirt. Ala Lelli i tt-yeran…

 Pages 80-81. Courrier du cœur.
Meqran rencontre Jeǧǧiga, il s’apprête à lui remettre une lettre.
– Suref-iyi, ma ur treffu ara, ax tabatt-agi ɣer-itt. Bɣiɣ a tt-teɣre.
– Ay Ameqran ugadeɣ !
– Ulac win yeran. Ala kem d nek. Awi-tt, mi tt-teɣri, cerreg-itt naɣ sreɣ-itt. Bɣiɣ a tt-treḍ, a Jeǧǧiga.
Jeǧǧiga tmuqel akkin akka. Ulac win yellan, teṭṭef-itt, tema-tt deg yiciwi-s s tɣawalt. Tqeddem ɣer tala, tleḥḥu, tettezzem iman-is, teqqar-as : “A tin xedmeɣ ! I limmer ad yili iwala-aɣ-d walbaɛḍ. Ad isel baba !”

Meqran mi yuɣal, iteddu am win ittferfiren deg yigenni. Am yifer yeddem wau. Yerkeb ɣef wau, yedda d wuzwu. Mazal i d-ires ɣer lqaɛa. Ur yumin yera-d wayen akken d-yeran. Immeslay i tikkelt tamezwarut d Jeǧǧiga. Acu mi d-ires, nnulen yiarren-is lqaɛa, d ayen nnien. Ikcem-it uɣbel, ittmeslay i yiman-is, ittarra-as-d yiman-is. “I limmer ur tt-itteâǧab ara wayen i s-uriɣ ? I as-nniɣ ? I limmer tedda-yi kan di lebɣi, teṭṭef-itt, mi tɛedda akin a tt-teqqer? I limmer ad tawe s axxam ad asen-tini i yimawlan-is ? I limmer, i limmer ?” … ikcem s axxam yeqqim, isbe kan. Tagnitt-nni deg d-tbedd Jeǧǧiga sdat-s, tugniwin-nni tezzint, tenent, ttawint, ttarrant gar wallen-is. Ala mi ara isel yella win d-yewwten di tewwurt n useqqif i d-yessensar seg-sent, ittuɣal-ed ɣer tilawt. Ittagad, iqqar-as ahat d baba-s n Jeǧǧiga i d-ibegsen ad iberri, tenna-asen i yimawlan-is, neɣ ṭṭfen-tt, tebatt-nni…

 

—————————————–

Mulud Zedek,
Tiɣilt n umadaɣ (roman)
Koukou Editions, 2024

Luḍa – Bgayet – Yerres, Février – Mars 2024