MISERE EN KABYLIE
En juin 1939, Albert Camus publiait dans le quotidien Alger républicain une enquête sur la situation socio-économique désastreuse de la Kabylie de l’époque. Les onze articles qui composent l’enquête seront rassemblés dans un livre qui porte le titre de Misère de la Kabylie.
Le tableau que dresse Zedek pour décrire le village de Tiɣilt n Umadaɣ en 1963 est tout aussi implacable, sans concession. Les deux premières pages du roman donnent à voir une Kabylie écrasée par le dénuement, la mal-vie, la misère.
Pages 9-10. Mal-vie
… D tudert n wurrif d uɣilif, d ibibbi di tɛekkmin yessedbaṛen tuyat, ittruẓun timegraḍ, isseknayen tifekkiwin, isduzuyen amdan, itetten amdan cwiṭ, cwiṭ, alamma yuɣal yeɛya deg yiman-is, yekṛeh iman-is…
D alluy d uṣubbu, deg usawen d ukessar. D aqluqel deg yiseddaṛen. D akerker deg yiceṛfan. D aḥnunef d aḥnunneḍ di tebriḍin iḥeṛsen, di tebriḍin yenḍen, isseḥfuyen iḍarren, iḍarren cerrgent tfexsa. Ma mačči d angaf, d aḥerḥer.
Di taddart n tiɣilt, lḥif d axxam-is. Lexṣaṣ d amkan-is. Laẓ yerẓa tinzar. Qeḍran d imekli. Imensi d ilili. Asirem d awal kan, ttadren-t-id yimezdaɣ-is i wakken kan ad fken tabɣest, ad sedhun yis-s, neɣ ad sdehsen widenni yezbeṛ layas d wid iteddun ɣur-s. Dinna, lmizirya tettban-d am wammus d yilefḍan, teḍla ɣef yal yiwen. Tenǧeṛ udmawen, teqleɛ tuɣmas… Ussan ttɛeddin, ttemcabin, d iẓayanen ɣas ma d ilmawen…
Page 34. L’âpreté de la vie se retrouve dans la trajectoire de l’un des personnages principaux, Nna Mekyusa.
… Tudert-is d tamacahutt. Tlul-d tewwi-d lḥif yid-s. Akken i d-ilul yid-s ittnerni, yettimɣur yid-s. Nettat yid-s uɣalen am watmaten. Mɛahaden wa ur yeǧǧi wa. Mṛebban-d akkenni. Tawenza-s, ala ayen ur necbiḥ, ur nerbiḥ, i yuran deg-s. Taswiɛt ur tt-teɛtiq ara maḍi. Ur as-teǧǧi ula d abruy n ṭṭmeɛ deg wayen ilhan, ur as-teǧǧi ula d ifeṭṭiwej n tafat ad d-iḍill fell-as. Lehna tɣunza-tt…
LA MORT
Tout au long du roman, on assiste à une véritable hécatombe. Plusieurs personnages vont connaître la mort, une mort violente parfois.
Pages 12-13. La guerre
La tragédie commence dès la page 12 avec la mort de Meqran le Maquisard et de son groupe lors d’un accrochage avec l’armée en 1963.
…Ur as-ḥtamen ara, mi wwḍen s anda ara gezmen abrid n uṛumi, neɣ abrid n ukeṛṛus, akken ad ṣubben, ad ḥrurden deg uḥdid ɣer wasif ḍallen-d fell-asen lɛeskeṛ n Lezzayer i d-yeddan deg yikamyunen, d abrid ɣer Tizi Wezzu. Bdan asisti deg-sen, qqersen fell-asen. Ɛeṛḍen Meqqran d terbaɛt-is ad d-rren tiyita, maca lɛeskeṛ deg waṭas yid-sen. Yerna ṭṭfen-asen tasawent. Ɣellin yiwen, yiwen. Yall wa anda yettwaḥaz. Nɣan-ten, seqrurden-ten akk. Yall wa anda yerrekrak. Yall wa anda issufeɣ taṛwiḥt. Meqqran d netta i asen yezwaren i yimeddukal-is. Yelḥa akin, yewweḍ s aman. Wwten-t yeɣli di tlemmast n wasif. Izzuɣer-it akkenni, alammi d anda yemlal wasif n Sibaw d wasif n At Ɛisi, iḍeqqer-it-id ɣer rrif.
Page 111. Mort et solitude
Nous avons déjà évoqué le sort de Mekyusa. Si sa vie était des plus rudes, sa mort sera atroce.
Page 111 : … Kra n wussan i iɛeddan, tebda tetteffeɣ-ed tfenda n diri si tama n udrum n At Umeqqran. Kra n win ara d-iɛeddin syin, ara d-yawin azniq-nni, mi d-yewweḍ ɣer din ad irgel anzaren-is. Ad yeḥmeq tikli, ad iḥir ad iffeɣ seg umḍiq-nni, imi tafenda-nni, ur yezmir ad as-ibedd. Am akken d lǧifa, yella kra n uɣersiw yemmuten din. Tettnerni tfenda seg wass ar wass, armi tuɣ akk, tewweḍ ula ɣer tejmayt. Ula d iɣulad xlan, ulac win yetɣimin din.
Walan wat taddart mačči d liḥala. Mmeslayen, ufan-d d akken ilaq ad as-d-afen tifrat. Ilaq ad ẓren ansi i d-yekka wayenni. Kkren yilmeẓyen, gan tarbaɛt, ṛuḥen ḍefṛen lewhi n tfenda-nni. Tewwi-ten, tessaweḍ-iten almi d tazeqqa i deg tella Yemma Mekyusa. Ufan-tt temmut, tejjunjeṛ. Ikker deg-s uwekkiw. Tafekka-s, ibda-tt rekku.
Rewlen-d imir imir. Ṭṭfen-tt-id d tazzla. Lsan srid tikmamin, wa s ucḍaḍ-is, wa s ujlal-is, wa s ubeḥnuq, wa s wayen yufa, uɣalen kecmen ɣer din. Wiyaḍ uzzlen ɣer tneṭlin, ɣzan-as. Ddmen-tt akken s nettat s yicettiḍen n wusu-s, wwin-tt, neṭlen-tt.
L’HISTOIRE
Comme nous l’avons signalé plus haut, la toile de fond historique du récit est très riche. Parmi les événements évoqués, nous en aborderons deux dont les enjeux restent d’une actualité brûlante.
Pages 72-73. Le Printemps berbère
… Di tefsut n 80, tuɣ-it di tesdawit n wasif n At Ɛisi. Xas netta mazal-it di tesnawit i yeqqar, maca mi slan tekker, netta d yisnawiyen nniḍen, ṣubben ɣer din ad asen-fken tallelt d tebɣest. Imi ayen yeḍran d lbaṭel ameqqran, d miḥyaf d temḥeqranit, mi imsulta gedlen asarag n yiwen umyaru ameqqran i d-heggan yesdawiyen daxel n tesdawit.
… at leḥkem imesbaṭliyen ur nudan ara tifrat d usemsawi. Serkin-d fell-asen iǧadeṛmiyen, ibulisen, ula d iɛsekṛiyen. Ṛẓan leɛnaya n tesdawit. Ṛẓan tiseɣlit n ufrag n tesdawit, kecmen am yilfan. Dehmen fell-asen, xedmen deg-sen afernas.
Isdawanen, tisdawanin ttsuɣun, ttmeǧǧiden, ttazzalen akin akka. D tarewla kan. Tarewla aniɣer?! Wa Ṛẓan-t, wa jerḥen-t, wa kksen fell-as sser. Llan ula d wid sleslen, ttwakerfen d iseggasen di leḥbas…
Pages 92-93. La Décennie noire
Kra n wakud i seg yuɣal Meqqran d aserdas, tendeh tɛecṛett taberkant i deg ttwanɣan d igiman n yemdanen, akked yimejraḥ war asiḍen. Imnejliyen d izumal, d wid yettwaxeḍfen, yiwen ur yeẓri anda llan, anda d-gran. Ddren neɣ mmuten. Ala win i wumi ɣezzif leɛmeṛ, neɣ win sellken yiḍarren-is yerwel, i yezgel ubaxix di tallit-nni. D amɣar, d ilemẓi, d ameqqran d ameẓyan, ula d llufan yis-s tegla twaɣit.Tilawin, ittwakkes fell-asent sser, tiḥdayin ttuceggḥent. Aggagen, imyura, imeɣnasen, inaẓuren, mačči drus. Ur yelli cwiṭ. Aṭas, aṭas i yeddan di tḥemmalt-nni, mmuten, ur d asen-teččuṛ.
Tamurt terwi, iberdan sserhaben. Tugdi tewweḍ-d ɣer yimnaṛen. Ad tagadeḍ ula deg uzal qayli. Taflest ur d-tegri. Ur tẓerreḍ anwa i d wa, anwa i d wa. Acukku ikcem gar yimdanen. Ala yir iznan. Yal ass d aceṛceṛ n yidammen. Lmut tuɣal d awal kan.
D iseggasen i yekka ṭṭrad. Tettenfufud tmes gar yiserdasen d yirebraben. Wa ittandi i wayeḍ, wa yettnadi ad yeɣḍel, ad yagar axṣim-is. Ttmecqirriwen, yal yiwen ikkat ad isbedd tasnareft-is. Wa d amesbaṭli, wa d amcum ; wa d tterka, wa d bucḥiḍ. Agdud yegra-d di tlemmast gar-asen, s yifassen d ilmawen, ikna i tramɣa-nsen. Ittṛaǧu, issaram, ittargu tifrat ur nettili, di telwit yugin ad d-tas.
Meqqran, teṭṭef-it, turez-it, tḥemmeẓ-it. Ulamek i d-issenser…
SOLIDARITE ET AMITIE
Dans ce tableau des plus sombres, le lecteur perçoit, de loin en loin, quelques lueurs à travers deux grands sentiments humains : la solidarité et l’amitié.
Pages 37-38. Solidarité villageoise.
Cwiṭ akka slant i dderz ɣer umṛaḥ. D Nna Feṛṛuǧa, tameṭṭut n Dda Muḥend, d Wiza, tislit-is, nawlent-asent-d imensi i Cabḥa d Mekyusa. Wwint-t-asent-id.
– Ayen, a Nna Feṛṛuǧa ? Tceqqaḍ-d akka iman-im, yerna ma yehwa-yi-d ucemma.
– Aha a yelli, ad teqqimeḍ i laẓ ? Aɛebbuḍ ur iḥezzen ara, a Cabḥa, a yelli. Yerna iwi-d fell-am ad teččeḍ ɣas ur d am-yehwi. Xersum i lmend n llufan-nni yellan di tɛebbuḍt-im. D ddnub !
– Lxir-nwen d ameqqran, am kem am Dda Muḥend.
– Ibɣa niqal ad d-yeddu, maca yeɛya. D nek i d as-yennan qqim ad testeɛfuḍ. Inna-k ini-as i Cabḥa “ur ttagad, kkes ugur i wul-im, aql-ikem di leɛnaya-w. Axeclaw ur kem-yettaɣ, asennan ur am-inettu. Acemma ur kem-yettnal. Ay anda tḥeṣleḍ, dadda-m Muḥend s idis-im, am yelli naɣ agar.”
Page 49. Amitié intergénérationnelle.
Dda Muḥend d Lelli, seg wasmi i yemmut Meqran, uɣalen d imdukal ; mḥemmalen, ajenwi ur ten-ibeṭṭu ara. Xas d iseggasen i yellan gar-asen, anda ara yili wa, ad tafeḍ win nniḍen. Akken kan i ttemzukraren, Dda Muḥend ad ileḥḥu, Lelli ad as-yenṭeḍ deg yijifeṛ-is. Uɣalen d tayuga. Lelli d ameɣnas amecṭuḥ. Iḥemmel ad iqqim d Dda Muḥend, ileqqeḍ ɣur-s timusniwin. D aqcic aḥettac, ittnadi ad yegzu, ad iẓer tameqrant d tmeẓyant di tedyant n teqbaylit, ama deg umennuɣ, ama deg umezruy, ama di tutlayt. Amek i as-qqaren i wa, isem-is wa, ayɣer i as- qqaren i wa akka, mačči akka. Tuttra deffir tayeḍ. Tikwal, mi ara yeɛyu Dda Muḥend, ad as-yini :
– D ayen tura, a Lelli, a mmi. Eǧǧ cwiṭ i uzekka.
Dɣa Lelli ad yettaḍṣa, ad as-yini :
– Suref-iyi, a Dda Muḥend, d tidett sseɛyaɣ-k, maca ur ksaneɣ ara, a Dda Muḥend. Ur ksaneɣ ara. D keč i d aselmad-iw, a Dda Muḥend. Teẓriḍ nek d uɣerbaz nebḍa. Yugi-yi, ugiɣ-t.
L’AMOUR
Un autre grand sentiment humain lie deux des personnages principaux de Tiɣilt n Umadaɣ : Meqran et Jeǧǧiga.
Page 77. L’amour à la kabyle.
Jeǧǧiga, iḥemmel-itt Meqran seg wasmi yella d acawrar. Mi yebda yettlumzi i tres tiṭṭ-is fell-as, dɣa teqqim din. Ula d nettat tḥemmel-it maca nettat urǧin i d as-tefka cwiṭ n tenfalit i yis ara iẓer ula d nettat am netta, illa deg wul-is Meqran, tedda di targit n Meqran. Imi taqcict naɣ tameṭṭut di tallit-nni d tagdelt ad d-tesken afrayen-is naɣ iḥulfan-is. Tayri n taddart d tayri tagugamt, s tmuɣli kan. D allen i yetḥemmilen, d nutenti i yettmeslayen. Akken qqaren : “S timmi, fiḥel imi.”
Ittɛassa-tt si mbaɛid, akk ass a tt-ittṛaǧu. Ad ittawi, ad yettarra deg ubrid n taddart. Ad issiɛenqiy melmi ara d-tḍill, melmi ara d-teḥlelli. Ad tt-iwali, ad as-iseḍfeṛ tamuɣli-s. Nettat ad tewwet aqerru-s si lqaɛa, ad tewwet ad tɛeddi. Ha-tt-an tayri n Meqran d Jeǧǧiga. Syin akin, tirga ad kemmlent ayen ixuṣṣen.
Ahil n wass n Jeǧǧiga, issen-it akk Meqran. Isekles-it meṛṛa deg wallaɣ-is, melmi i tkeččem s aɣerbaz, melmi i d-tetteffeɣ. Melmi i d-tettagem si tala neɣ melmi ara tili tmeɣra di taddart. Timeɣriwin akk ara yilin deg useggas, isla yis-sent, yeẓṛa teffɣen-d akk wat taddart, yeẓṛa ad d-teffeɣ ula d Jeǧǧiga.
Tayri n Meqran d tuffirt. Ala Lelli i tt-yeẓran…
Pages 80-81. Courrier du cœur.
Meqran rencontre Jeǧǧiga, il s’apprête à lui remettre une lettre.
– Suref-iyi, ma ur treffuḍ ara, ax tabṛatt-agi ɣer-itt. Bɣiɣ a tt-teɣreḍ.
– Ay Ameqran ugadeɣ !
– Ulac win yeẓran. Ala kem d nek. Awi-tt, mi tt-teɣriḍ, cerreg-itt naɣ sreɣ-itt. Bɣiɣ a tt-teɣreḍ, a Jeǧǧiga.
Jeǧǧiga tmuqel akkin akka. Ulac win yellan, teṭṭef-itt, teṛma-tt deg yiciwi-s s tɣawalt. Tqeddem ɣer tala, tleḥḥu, tettezzem iman-is, teqqar-as : “A tin xedmeɣ ! I limmer ad yili iwala-aɣ-d walbaɛḍ. Ad isel baba !”
…
Meqran mi yuɣal, iteddu am win ittferfiren deg yigenni. Am yifer yeddem waḍu. Yerkeb ɣef waḍu, yedda d wuzwu. Mazal i d-ires ɣer lqaɛa. Ur yumin yeḍra-d wayen akken d-yeḍran. Immeslay i tikkelt tamezwarut d Jeǧǧiga. Acu mi d-ires, nnulen yiḍarren-is lqaɛa, d ayen nniḍen. Ikcem-it uɣbel, ittmeslay i yiman-is, ittarra-as-d yiman-is. “I limmer ur tt-itteâǧab ara wayen i s-uriɣ ? I as-nniɣ ? I limmer tedda-yi kan di lebɣi, teṭṭef-itt, mi tɛedda akin a tt-tḍeqqer? I limmer ad taweḍ s axxam ad asen-tini i yimawlan-is ? I limmer, i limmer ?” … ikcem s axxam yeqqim, isbeḍ kan. Tagnitt-nni deg d-tbedd Jeǧǧiga sdat-s, tugniwin-nni tezzint, tenḍent, ttawint, ttarrant gar wallen-is. Ala mi ara isel yella win d-yewwten di tewwurt n useqqif i d-yessensar seg-sent, ittuɣal-ed ɣer tilawt. Ittagad, iqqar-as ahat d baba-s n Jeǧǧiga i d-ibegsen ad iberri, tenna-asen i yimawlan-is, neɣ ṭṭfen-tt, tebṛatt-nni…
—————————————–
Mulud Zedek,
Tiɣilt n umadaɣ (roman)
Koukou Editions, 2024
Luḍa – Bgayet – Yerres, Février – Mars 2024