Deg wass wis 11 di waggur n yulyu, ɛerḍen-iyi Wat Ugraw n Udlis ɣer Cemmini ad xedmeɣ asarag ɣef wungal yuran s teqbaylit. Semmaɣ-as i usarag-agi : Ungal aqbayli : gar usnulfu d uzɣan. Deg-s meslayeɣ-d ɣef usnulfu n wungal s teqbaylit (d acu yellan d iḍrisen d wamek yenerna deg umezruy) d wamek i t-qublen yinermasen (ineɣmasen, imeɣriyen menwala, imeɣriyen imsezɣanen d yisdawnen). Iban-iyi-d wassaɣ-agi gar usnulfu n wungal d usenqed-ines, ɣur-s azal, acku ma nessaweḍ  nefhem/nessefhem-d assaɣ-agi, nezmer ad nesɛu tamuɣli iwatan ɣef wamek yella wungal yuran s teqbaylit d wamek yuɣ amkan deg tsekla d yidles aqbayli (nezmer ad nsihrew tamuɣli ɣer tmaziɣt s umata).

Sbeddeɣ asarag-agi ɣef snat n tikta d tigejdanin. Si tama, yella umusu igerrzen deg usnulfu d tira d usizreg n wungalen. Tagi d takti tamenzut. Takti tis snat : ɣas akken ggten leṣnaf n yinermasen (récepteurs), ur yessaweḍ ara uzɣan (la critique) ad yili deg uswir n usnulfu n wungal.

Takti 1ut :

  1. Deg wayen yerzan tasenmettit n usnulfu (sociologie de la création), llant ddeqs n taggayin n yimesnulfuyen. Tamezwarut d imengalen imeqqranen di leɛmer (s umata seg yimezwura i yuran ungal). Gar-asen Ɛmer Mezdad, Ɛumer Ulamara, Ḥmed Nekkar, Muḥend Ayt Iɣil, Muḥend Arkat, Salem Ziniya, Brahim Tazaɣart, atg. Wigi, yedda usnulfu-nsen deg wakud, si tama uran-d aṭas n wungalen, amecṭuḥ deg-sen 03 n wungalen ; si tama nniḍen ṭṭfen aṭas deg wakud, nezmer ad d-nini seg 1990 armi 2024 : azgen n uzgen n lqern mačči d izli. Tis snat d wid yeɣran tamaziɣt di tesnawit d tesdawit. Murad Zimu, Murad Irnaten, Lyes Belɛidi, Sid Ɛli Leḥdiri, Ǧamel Eddin Meḥrug, Neǧmeddin Muwisi, Farid Geslam, Tis tlala d tilawin timengalin am Linda Kudac, Linda Ḥentur, Zohra Laɣa, Zohra Awdiya, Cabḥa Ben Gana, Liza Serik, Tilyuna Tu, Faḍila Ulebsir, Racida Ben Sidhum, Naɛima Ben Ɛezzuz, Silya Mula, Samira Husini-Ben Ɛebdelmalek, Jeǧǧiiga Beɛidi, Jeǧǧiga Anaris, Ɛeǧiya Mezwari, Nadiya Akeb, Ɛelǧiya Buḥar, Massika Tewwati, Tilelli Bellal, Chahinaz Takuc, etc.

Ɣer yisalan–agi, yessefk ad yerr yiwen tamawt ɣef snat n temsal. Tamezwarut, taggayin-agi ttemyekcament gar-asent. Tis snat, yebda umḍan n tmengalin yettimɣur. Tin yernan ɣer-s, simmal izerri wakud simmal ttbinen-d yimura d imaynuten d imeẓyanen.

  1. Asezreg n wungal, simmal ilehhu. Lehhu-agi deg usezreg, yeqqen mliḥ ɣer ubeddel n liḥala n tutlayt di tsertit d wassaɣ n uselmed n tmaziɣt d tira tamesnulfut (écriture créative). Deg 30 n yiseggasen ineggura, acḥal d abrid i yennerna wazal n tutlayt tamaziɣt (1995, 2003, 2016). Annect-agi, yegla-d ula d netta s lehhu n usezreg n wungal. Yezmer ad yexdem yiwen amsadeɣ (paralelle) gar ubeddel n uzayer n tutlayt d usbeddi n tezrigin. Ddeqs n tezrigin, rrant ungal d aɣbel-nsent, gar-asent : Tira, El Amel/Imal, Imru, Tamagit, Acab, Imtidad, Bussekin, Talsa, atg.
  2. Timliliyin tiseklanin d tmesriyin n udlis, ɣur-sent azal d ameqqran deg uressi n wungal deg yidles. Timesriyin-agi, gar-asent timesrit n Wat Wasif d tmesrit n Bujimeɛ, d tignatin igerrzen yesselalen wid yettarun d wid yeqqaren. Iseggasen-agi ineggura, uɣalent temliliyin-agi ifent tinedlisin deg usekcem d uressi n wungal deg wansayen idelsanen n teqbaylit.
  3. Arrazen iseklanen, ɛawnen aṭas deg uskan n wungal d yimengalen. Arraz Asiya Ǧebbar d warraz Muḥemmed Dib d snat n tsudduyin i d-iseknen mliḥ ungal n yuran s teqbaylit. Uɣalen warrazen-agi d snat n tegnatin timeqqranin ideg i d-yettban wungal. L. Kudac, R. Buxerrub, Ǧ. Laceb, M.A. Salḥi, D. Lwiz, Ḥ. Luni, F. Messaɛuden, W. Saḥli, atg. Wigi akk, yesban-iten-d ugar warraz i uwin ; akken i d-banen nitni id-banen yiḍrisen-nsen.

Takti tis snat :

  1. Tarmest (réception) n wungal tebḍa ɣef tlata.
  2. Tarmest di tɣamsa. Sumata, d azɣan i d-yettmuden isalan ɣef wungalen n yimura-nsen. Iɣmisen am Le Matin, Liberté, El Watan ttmeslayen-d tikwal akka ɣef wungal yuran s teqbaylit Meɛna iɣmisen i yerran ddehn-nsen ugar ɣer temsalt-agi d La Dépêche de Kabylie, L’Expression, Racines/Iẓuran, etc.

Ɣer wigi, yessefk ad yernu yiwen tisgilin n tilibizyuwat (TV4, Brtv, TQ5) d ṛṛadyuwat (Tis 2, Rṛadyu Tizi-Wezzu, Rṛadyu Summam, Rṛadyu N tubiret. Tisgilin yettwassnen nnig tiyeḍ : Ayen uran ay nniɣ (n Ḥasen Ḥelwan di ṛṛadyu n Tizi-Wezzu) d S tmaziɣt i d-uran (n Takfarinas Nayt Ceɛban di Brtv). S umata tisgilin-agi, senqadent ungalen akken ttakkent tagnit i yimura ad d-meslayen ɣef yiḍrisen-nsen.

  1. Tarmest di tesdawit. Di tesdawit (S umata di Tizi-Wezzu d Bgayet d Tubiret) d anadi deg tsekla n teqbaylit. Tineggura-agi, yuɣal wungal gar isental imeqqran deg yikatayen (mémoires) n Master. Llan diɣen inadiyen n Majister d duktura. Sumata, ittuneḥsab wungal aqbayli d ammud i unadi.
  2. Tarmest deg yizeḍwan inmettiyen. Aṭas n yisebtar, kra deg-sen imawlan-nsen ttwassnen, ttmuddun-d ama d tiɣuriwin ama d awal afessas ɣef wungalen. Ayen yelhan deg yizeḍwan inmettiyen d iwenniten n yimeɣriyen ; d iwenniten-agi i d-yeskanen kra n wudmawen n uskasi ɣeg wungal aqbay

Askasi :
Deg uskasi, llan ddeqs n yisteqsiyen d wawal ɣef temsal yecban :

  1. Tira d tlelli n usnulfu (abeɛda deg wayen yerzan ujngal)
  2. Assaɣ gar tesdawit n tira n tsekla (ama d aselmed n tsekla ama d asileɣ n umsezɣan (critique)
  3. Azɣan aseklan deg yidles-nneɣ (d tagnit i wawal ɣef leṣanf n uzɣan d wayen yellan ɣur-nneɣ)
  4. Arrazen iseklanen d yisefranen swayes fernen ungan yelhan (taneqqiḍt-a, yegget fell-as usteqsi d wawal).

 

Muḥend Akli Salḥi