Amek tettili tmagit n umdan ? D asteqsi yeffren wiyeḍ. Ulayɣer ad ten-id-nebder yiwen yiwen. Aṭas deg-sen ; yerna wa ikeččem deg wayeḍ*. Ɣas akken, akken ur nesseɣzaf ameslay, nezmer ad d-nsewzel tamsalt-agi deg wassaɣ (relation) n uwgid (individu) d ugraw-is (groupe), akken diɣen nezmer ad tt-nwali deg wassaɣ n Umdan d Umdan wayeḍ d wassaɣ n ugraw d ugraw nniḍen.
Ad as-nsemmi i wassaɣ-agi assaɣ n « Nekk d Wayeḍ ». Ittusemma d tamsalt n tmagit d tayḍa (Identité et Altérité). Assaɣ-agi, yettban-d akka : « Nekk », deg tiṭ n « Wayeḍ » d « Wayeḍ », akken i yella ɣer yiman-is d « Nekk ». « Nekk »-nni n netta, yettban-iyi i « Nekk » d « Wayeḍ ». Tacwawt n wawal : « Nekk » am « Wayeḍ », « Wayeḍ » am « Nekk » ; akken i iyi-d-yettwali d « Wayeḍ » i t-ttwaliɣ d « Wayeḍ » acku yal yiwen deg-neɣ yeḥseb iman-is d NEKK.
Assaɣ-agi gar « Nekk » d « Wayeḍ », mi ara yenneẓri (théorisé) deg wassaɣ gar tmagit d tayḍa (Identité et Altérité), tettban-d sumata d tamsalt n waddud (question de posture). Tamagit d addud. D addud n Nekk ɣer Wayeḍ, d addud n uwgid (individu) ɣer ugraw-is, d addud n ugraw ɣer ugraw nniḍen.
Di tilawt, tamagit, tebded ɣef ddeqs n wadduden (postures) ; d adduden yettilin di tmetti ; d idles d umezruy d tesnekta (idéologie) i asen-yettakken udem ; akken i ten-sebdaden di tmetti i ten-ttḍerrifen/ten-ttekksen. Sin deg wadduden-agi, gan am tqulab n ddkir mi ara myezzint aεrur, wa yettwexxir ɣef wayeḍ. D acu kan, llsas-nsen d yiwen di sin, d amenzay n tenmegla (principe d’opposition) : Nekk mgal wayeḍ, ama amdan d umdan, ama agraw d ugraw, ama awgid d ugraw-ines. Sin n wadduden-agi, ɣas bḍan deg wamek i d-ttbanen di tudert n yal ass di tmetti, ddukklen deg umenzay : « Nekk », yugi « Wayeḍ ».
Di tudert n yal ass, yal yiwen deg-sen amek i iggar udem i yiman-is. Yiwen deg-sen, yebded ɣef usbak d uẓmak, yettagi akk ayen i d-yettasen seg Wayeḍ. Deg yidles, yettarra ayen yellan ines (neɣ amensay, d udem n ugraw-ines) di texxamt n tidet. Ayen yenwa d ayla-s, yessuli-t, ayla n Wayeḍ issader-it. Wis sin, seg wakken yessekcem deg-s aksan n yiman (la haine de soi) yuɣal iɣunza akk ayen i t-id-yesmektayen d netta neɣ d aɛeggal n tmetti-ines. Dagi amdan, yekreh iman-is, yekkat ad yesfeḍ ayen akk i t-yettarran d netta, ibeqqu kan ayen yellan n Wayeḍ.
Gar sin n wadduden-agi, ur yelli win ara d-iεetqen/iqenεen wayeḍ . Deg waddud-nni amenzu, yeckenṭiḍ umdan deg wayen yezrin ɣas ur as-d-yeqqim wazal ; yettuɣal-as yizri d asgen n laman. Deg waddud wis sin, itteddu umdan d yal aḍu i d-yewten, awi-d kan yid-s ad yeglu ; ur d-yecqi anida ara yeglu yis-s ; ur as tewqiε deg tseṭṭa ideg ara yeṭṭef; anida i t-yessaweḍ waḍu d amkan-is, awi-d kan ad yebḍu d wayen i t-yerran d netta am wat « ugraw-is ».
Adduden-agi, d imeṭṭurfa di sin. Di sin, sawalen i wissen. Win yugin ad yeddu d zzman, ad yezdeɣ izri ur nezmir i uzekka, amek ara ikemmel tikli-s ? Win yugin iman-is akken i t-id-ǧǧan yimawlan-is, netta s timmad-is ur yeqbil iman-is, amek ara ara as-iger wayeḍ irebbi ?
Gar sin n wadduden-agi imeṭṭurfa, llan wadduden wiyeḍ, yerna ttawin ɣer wayen yelhan, deg-sen amsuref (tolérance) d umqader gar Nekk d Wayeḍ.
Neɣ d acu i tennam(t) ?
*Wid/tid yebɣan ad walin(-t) kra deg-sen, zemren(t) ad ɣren(t) sin n yiḥricen imenza n temsal-agi i d-yeddan di temkudit (chronique) Anu n wawal di ddurt yezrin d tin akkin.
Muḥend Akli Salḥi