Deg wuṭṭun wis 10 (Tuber 2004) n tesɣunt Timmuzɣa n Usqamu Unnig n Timmuzɣa, ufiɣ tadiwennit n Muḥend u Yeḥya i d-yeffɣen yakan deg tesɣunt Tafsut deg 1985, rriɣ kan lwelha-w ɣer yiwen n usteqsi yerzan tutlayt : Un mot sur la langue utilisée… Pourquoi les recours fréquents aux emprunts ? Cela est sans doute efficace face à un public… Mais pour l’écrit, pour le long terme… Ne penses-tu pas fixer autrement par écrit ton travail ?
Asteqsi ifaz, titirit daɣen. Tafyirt tamezwarut seg tririt n Muḥend u Yeḥya : «La langue que j’utilise, c’est tout simplement la langue des gens auxquels je suis censé m’adresser.»
Ma neḍfer tikti-ya n Muḥend u Yeḥya, nezmer ad d-nini lemmer dagi di tmurt i yella atan s tutlayt « n widen umi la yettmeslay » ara d-yehder, ara d-yaru !…
Yuzen-iyi-d umeddakkel-iw aḍris n Pr Mohand Akli Salhi akked tbadut n Pr Kamal Bouamara ɣef wayen yerzan « asmuḥyet ». Yebɣa ad iyi-yezzem imi nemgarad nekk yid-s ɣef usmuḥyet ; tabadut-is, anamek-is, tawuri-s, aɣanib-is, amkan-is deg umezgun agraɣlan… aswir n tutlayt akked tulmisin-is. D aqeṣṣer kan gar sin n yimeddukkal, d askas iɣef wayen i la aɣ-d-ssawaḍen yimussnawen-isdawanen, ɣas ma nezgel kra, wicqa, ad nuɣal ad nesteqsi, ad nnadi, ad naf tiririt ɣur-sen, zgan mmalen-aɣ-d tifrat.
Yura-d Pr Mohand Akli Salhi deg uḍris-is : « Asmuḥyet d abrid i ferrnen kra n yimesnulfuyen n tsekla d umezgun akken ad d-snulfun iḍrisen imaynuten di teqbaylit. Abrid-agi, yebded ɣef umsasa (adaptation) n yiḍrisen yuran s tutlayin-nniḍen. Awal asmuḥyet, yekka-d seg yisem Muḥya. Anamek-is, akken i t-bɣan wid/tid i d-isumren d wid/tid iḍefren tikti-agi, qqnen-t ɣer usnulfu d useḍru (création et performance) n yiḍrisen n Ɛebdellah Muḥya (yettwassen s yisem Muḥend Uyeḥya) ; ittusemma bɣan-t d asnulfu akken i d-yesnulfa Muḥya deg umezgun d tsekla. »
Deg « Issin wis sin », asebter 536, yefka-d Kamal Bouamara tabadut n usmuḥyet : « Ḍfer abrid n Muḥya : err-d ticeqqufin n umezgun seg tutlayin tiberraniyin ɣer teqbaylit/tamaziɣt. Md. yesmuḥyet-d La mort absurde des Aztèques n Mouloud Mammeri ».
Nniɣ-as : « Ay aḥbib-iw, nekk, ahat am yimeɣriyen merra, fehmeɣ« asmuḥyet » ya d tasuqelt (traduction), ya d amsasa (adaptation) ya d asnulfu (création).« Err-d aḍris ɣer teqbaylit » neɣ « smuḥyet-d aḍris ɣer teqbaylit » yezmer ad yili s ttawil n umsasa neɣ n tsuqqelt ! S wacu i nezmer ad nbeddel tutlayt i uḍris ! Aha ziɣ mel-iyi-d ! »
Tasuqqelt tban, amsasa iban, sɛan ilugan llan yiferdisen i yessemgaraden gar-asen, abrid yefṛez i wid yebɣan ad t-ḍefren, ad zerwen neɣ ad selḍen… D acu-ten yilugan akked yiferdisen n usmuḥyet ? Cukkeɣ ur yezmir ara ad yili usmuḥyet d tasuqqelt akked umsasa ɣef yiwet n tikkelt… ur yelli wamek ara ten-yesdukkel axaṭer nitni di sin mgaraden yakan.
Wissen ma nezmer, ay ameddakkel n tikta, ad d-nini yesmuḥyet-d Abdellah Hamane Rubaɛiyyat n Omar Khayam, ma yella dɣa asmuḥyet d tasuqqelt ! Neɣ ad d-nini yesmuḥyet-d Belɛid At Ɛli Lwali n udrar ma yella dɣa asmuḥyet d asnulfu ! Neɣ ahat ad d-nini yesmuḥyet-d Muḥend u Yeḥya d yimeddukkal-is Djamal Abbache, Boubekeur Almi, Said Hammache, Idir Nait Abdellah, Tahar Slimani akked Mokrane Taguemout, Tixurdas n Saɛid Weḥsen n Molière, ma yella dɣa asmuḥyet d amsasa !
Di lawan-nni awal-a ur yelli ara, netta s timmad-is yeqqar-d kan : « Ṭaṭabaṭaṭa-yagi nerra-t-id seg tefransit ɣer tagi-nneɣ, nesqucceḍ-d… »
Nekk ɣileɣ, ay ameddakkel-iw aɛziz, asmuḥyet d talɣa n tira, d talɣa n tmenna, d talɣa deg umsasa akked tsuqqelt ; ma nessemres-it deg wungal neɣ deg tullist ad yuɣal d « aswir n tutlayt » n uwadem kan deg udiwenni : d awal n temɣart, n uqcic, n usdawan, n umedyaz… n Wejjir, n Lalla Mjilat neɣ n Jeddi Yebra. Ma nessemres-it deg umezgun n taḍsa akked nnecraḥa, ad yuɣal d « tawsit » am « la farce »… neɣ am « la satire ».
Nekk ɣileɣ, ssarmeɣ daɣen, taqbaylit ad tesɛu amezgun-is s tulmisin-is, ad tecbu « nô » deg Japon, neɣ lḥelqa neɣ « amezgun n tejmaɛt » ideg ferrun timsal akked tlufa yerzan timetti. D tidet, llsas yiwen : d asayes, d aḍris, d tadlegt, d iwudam, d llebsa… akked ccna, d aya iɣef ibedd umezgun, maca iferdisen-a ttemxallafen seg tmurt ɣer tayeḍ, seg yidles ɣer wayeḍ… seg tmetti ɣer tayeḍ.
D ahanay yemgaraden akked wiyaḍ ɣas yella wayen i ten-yeccerken. Ad yerfed isem n Muḥend u Yeḥya i yessuqqlen, i yessemsasin, i yuran, i yuraren amezgun, i yessefran, « tasekla-ya » merra iga-yas ifadden ; ih ulac i yecban mi ara yettunefk yisem n Unaẓur i tẓuri-ines : Asmuḥyet !
Iḥuza win i t-id-yesnulfan, tanemmirt.
Am wakken i nnumeɣ, ad d-iniɣ ihi aya d tikti kan !
Surfem ma yella aṭas i « ɣileɣ », i « ssarmeɣ », i « urgaɣ », tura ilaq ad d-akiɣ !… ad as-rreɣ azal i yuklal Abdellah Mohia i d-yerran amaḍal ɣer teqbaylit.
Mazal lxir ɣer sdat !
Ramdane Abdenbi
Amaru