D lewhayem! mi ara ad nwali lḥala n ″Tafriqt″ anda tewweḍ. Deg wayen yekseb wakal-is deg tbuγar[1] mazal tettegrurub, ur d as-d-iṣaḥ ucemma, summen-tt almi d adif.Teckunṭeḍ fell-as tẓawalit, tugi ad tt-teffeγ. Ur tufi anagraw n usuddes[2] swayes ara terfed iman-is neγ iwakken ad tesεu tanaya-ines taḥeqqanit. Tuγal d tamaẓẓagt skud ur tekfi deg-s tuẓẓga. Tadamsa-ines, d isem kan.
Akka i d timura-ya i irefden iman-nsent, di Tuṛuft neγ di Marikan ufella. Ur ttafent d acu ara ḥawṣent ma yella uγalent akk tmura n tefriqt d timagdayin. Ma nerra tiṭ γer Nijer: Amek almi d-tegra d tamurt taẓawalit tis kraḍ deg umaḍal γas akken d nettat i d anfaras[3] wis-3 n Uŗanyum deg umaḍal? D acu-t uxeṣṣar-a!?

Ayen i d-ttarant d lγella deg lqahwa d lkawkaw Congo akked côte d’ivoire, mačči d kra; maca ala idammen d ṭrad i d aγellet-nsent.War ma necqa-d γer tefriqt ugafa anda yuγal lgaz d lpitṛul d tixidas akked usgufsu. Tixeṛ kan…
D tikebbaniyin-a ″tigreγlanin″ i yessentan tuccar di tefriqt. Wwḍent almi i d-ttawint asekbel[4] d tallelt n tedrimt i ttarent γer yiraw-nsent, werğin sexdamen-ten iwakken ad refden iman-nsen yifriqiyen. Anda-tt tallelt i tefriqt lemmer mačči d ayen yellan s ddaw wakal-is i tent-iceγben? Syin akin, idrimen-nsent qqimen deg tesraft n ṭmana di lbankat n Fṛansa d Legliz akked Marikan…yal tamurt ad as-sbeddent aqerruy ara iqeddcen fell-asent. Anef-asen  i yigduden ad ŗwun lḥif! Wissen ma tessen talsa talsa-s?

Ccwi kan llan kra n yigrawen ilsanen igreγlanen i d-yettaken cwiṭ afus s wayen zemren, wamma idabuyen-a isertanen ″imagdayen″  n tmura-ya timeqqranen yenḥafen,werğin terra-ten tmara i waya. Tuγal tefriqt d annar n userwet, n termitin; d acu kan d nettat ara yuγalen d amaḍal n tefriqt yeğğa umaḍal-is.
Ula d beṭṭu d usnulfu n tmura tifriqiyin, zun s tiṭ kan! Sdukkulen igduden ur nettemcabi la deg yidles la deg umezruy, wala deg usγan neγ di tγerma. Imedyaten, mačči d yiwen: Amek i d as-teḍra i Rwanda:  Msengaren Ihuttiyen d Ittuttiyen acku d iγeṛfan yemxalafen; di Nigeria daγen, ayγer i sdukklen inselmen d yimasiḥiyen? Taggara, tekfa s lmut d tacemlit. Di tefriqt-a-nneγ ugafa, amek i mcewwalen yimaziγen d yiεeṛbawalen imaziγen? Simmal tameẓla tettimγur: Leḥbus inig timenγiwt. Ayγer akk aya? Zun yuγal ṣṣwab d gma-s n rrehba! War ma nettu Tafriqt n wenẓul…anda-ten wazalen d yizerfan n yizuliyen? Lḥaṣun, d ta i d tamuγli ″tamaḍlant″ n uḥeyyef n yiṛumiyen. D wa i d beṭṭu n tefriqt: Beṭṭu n lerbaḥ i nutni, beṭṭu n leğruḥ i yifriqiyen…Azgen di tefriqt d afṛansis, azgen nniḍen d aglizi. Ar tura mazal tamhersa-nsen tessemγay-d isegman s temhersa tadamsant. Ad d-d yas wass n wass afriqi…
D tutlayin timnekcamin am tefṛansist d tegnizit i izedγen allaγen n yifriqiyen acku d tutlayin n cci.
Tamhersa[5] n wallaγen tesεedda deg temhersa n tmura. Iswi-ines amezwaru d asihrew n udabu-ines, d asekcem n temnaḍtin nniḍen γer wakal-is. U dγa, asihrew-a yeṭṭafaṛ deffir tedrimt d lγella kesbent tmura n Tefriqt.
Mačči kan di Tefriqt i tella temhersa. Ur teğği tama yellan di ddunit. Aṭas n yegduden ineṣliyen i yeṭṭfen deg lxiḍ n nnger ama di Marikan Ugafa, di Ccinwa, di Luṣtrali…Ula di Kanada tura kan i d-skeflen taluft n yimezdaγ imezwura n tmurt-a iwumi qqaren: Isriwen[6].Ferqen lwacul γef yimawlan-nsen, wwin-ten γer leḥbas zun ad ten-ṛebbin ad ten-ṣṣeγren dinn-a. Гer tagara ikfel-d wayen i d-ikeflen: Acḥal yemmuten deg warrac, lqiḍar n 3000, war wid yettwajerḥen. Yal aṭṭan yellan, ur ten-yezgil ara. Ula d tiqcicin timeẓyanin, yettwakkes sser fell-asent…yella lbaṭel d ddel nnig waya! Tettwegzer talsa.
Seg 1869 i d-xedmen aṣaḍuf γef yisriwen-a iwakken ad qqimen s ddew uḍar n yikanadyanen icebḥanen; u dγa almi 1966 i d-snulfan « Taneγleft n Isriwen »[7], werğin iban-d kra fell-asen. Azal n lqern d uzgen akka γer zdat almi 2015 i d-teffeγ taluft γer wennar n tsertit, la tbeddu tettufrar-d. Nessaram tidet ad d-tefḍeḥ ayen yettwafren, yal asrew ad yesεu azal d uẓayer[8] am ukanadyan acebhan.
Amek i d aγ-d-cennun ikibakiyen γef tnaya-nsen mi d-ḍḥan ḥeṣlen ger tuccar n yikanadyanen ″igliziyen″, nutni rran-asen timedlin i yisriwen ilgunkiyen[9] i ten-d-yezwaren γer ugafa n Québec…akken i tεefṣeḍ wid-nni ara k-εefsen wiyeḍ, i d as-yenna umedyaz.
Ziγ amdan ur d amdan kan. Aṭas n yigduden imeqqranen deg umezruy n talsa i iṛuḥen d udrigen, maca ddunit tettezzi, ad d-uγalen, ad d-ifriren. Tiγeṛmiwin yefkan talalit i talsa, d awezγi ad jlunt; igduden-nsent ad d-fṛurxen, ad d-nnernin, am yimaziγen, am yifriqiyen n wadda, am yisriwen n tal tamnadṭ deg umaḍal…yelha usirem ma nerna-yas tigawt n tigzi.

Moh Laid Deflaoui

[1] Tibuγar: Richesses – [2] Anagraw n useddes: Système d’organisation – [3] Anfaras: Producteur – [4] Asekbel: Subvention – [5] Tamhersa: Colonisation – [6] Isriwen, asrew: Autochtones, autochtone – [7] Taneγleft n Isriwen: Ministère des Autochtones – [8] Aẓayer: Statut – [9] Ilgunkiyen: Algonquins