Ass n 25 yennayer 2025, nemlal ad nemmeslay ɣef yiwet n tmeṭṭut, Faḍma At Manṣuṛ, yeddren snat tmiḍiwin, tis-19 d tis-20. Tlul deg 1882 di Tizi Hibel.
Tameddurt-is tesni 7 yinigen : Si Tizi Hibel ɣer Iwaḍiyen, asmi tessaweḍ 3 yiseggasen ; ɣer Taddart ufella (LNI) – 10 yiseggasen ; ɣer Waɣzen (At Mangellat, Micli) – 15-16 yiseggasen ;  ɣer Yiɣil Ɛli – 17-18 yiseggasen ; ɣer Tunes ideg d-tewwi 40 yiseggasen – tessaweḍ 64. Syinna deg webrid n tuɣalin si Tunes, terra ɣer warraw-is di Pari (Fṛansa) i d as-yesbedden taqeddact. Si Pari, Faḍma At Manṣur teḍfer taqeddact-is ɣer Bayi (Baillé, La Bretagne di Fṛansa). Taɣiwant-agi tettarra tijmilin i yimezdaɣ-is imedyazen, dɣa tefka isem n Faḍma At Manṣuṛ i yiwen wezrug.

Deg wedlis-is, Faḍma tewwi-d ɣef tuḥsifin d teqriḥin d tudrigin n tallit-nni, tewwi-d ula ɣef tegnatin n tumert. D nettat timinigt i yuran “Yezga wul-iw di tmurt, ulamma sɛeddaɣ 40 yiseggasen di Tunes”.

Temmut deg 1967. D taɣribt.

D yelli-s Ṭawes Ɛemṛuc i d-tessufɣen ullis n yemma-s “Histoire de ma vie” di 1968 ɣer Teẓrigin Maspero. Seg ɣer da, yal taɛecṛett n yiseggasen, Tiẓrigin Maspero – La découverte ssufuɣent-d ullis-agi. Ma d tisuqilin, s xemsa tmeslayin :
– My life Story – Dorothy S. Blair (1989),
– Storia della vita mia – Clelia Castellano (2013),
– De geschiedenis van mijn leven – Hester Tollenaar (2018),
– Histoire de ma vie – re-lecture – Djoher Amhis-Ouksel (2021),
– Qissat-u ḥayat-i (حياتي قصة) – Rachida Sadouni (2021),
– Taqsit n tudert-iw – Katia Touat (2021),
– Amezruy n tudert-iw – Nadia Benamer (2024, ulamma yekfa s tira di 2004). 

Di taggara n 2024, terna-d tsuqilt Tudert-iw n Ḥmed At Bacir (Tiẓrigin Koukou). Mass Ḥmed At Bacir yefka-aɣ tagnitt-agi akken ad at-nemlil di Muntṛiyal, ilmend n tsuqilt-agi.  Mass Ḥmed At Bacir, d mmi-s n tmurt, ur nezmir ara ad d-nessemḥilleq akk i tmeddurt-is deg umennuɣ-is ɣef tugdut neɣ tameddurt-is di tira. D acu kan, nnig tsuqilt-agi, tzemrem ad t-tafem yura s teqbaylit di FB ccfawat d tedyanin n taddart akked yinig : yura-d tidyanin n Buḥḥu, Na Wnisa d Dda Ɛacuṛ, Dda Jaεfer Aciban,… Ahat yiwwas ad d-nawi ameslay fell-asent.

S unekcum n useggas amaynut, Mass Ḥmed At Bacir yezzi-d i Marikan-n-ugafa s tsuqilt-agi anida yemlal iminigen-nneɣ akked wid/tid iḥemmlen tasekla-nneɣ. S wul n tegmatt d tumert i yembaddal yid-sen tiktiwin d yiseqsiyen, mmektin-d tiqdimin, fkan azuɣer i yisirmen-nsen.

Di temlilit n Muntṛiyal, teččuṛ tzeqqa, yezwar iweccem awalen-is ɣef yedlisen n yimeɣriyen n tsuqilt-agi. Syinna neqqim i yiseqsiyen n wemseddu akked yinebgawen n temlilit. Tagnitt meṛṛa d tagnitt n welmad…

Tazwara, yesmekti-d wemseddu awal n Faḍma At Menṣuṛ, deg usebter 195. D aḍris, am tḥawact, i tura di yunyu 1962, ideg tenna : ullis-is “d asmekti n xemsin yiseggasen segmi i d-teffɣeɣ seg uɣerbaz n Taddart-n-Ufella” (Laṛebɛa n At Yiraten), ideg temla daɣen axemmem n tminigt : “d asmekti n tmurt n Leqbayel, wissen ma ad nɛiwed ad att-nwali”, syinna tqarr-d “Mačči d kra i iɛeddan ɣef yixef-iw”.

Timlilit-agi d tamesbaɣurt. Mass Ḥmed yerra-d i useqsi ɣef tebɣest n tmeṭṭut-agi akken ad d-taru tudrigin n tmeddurt-is d tid n twacult-is… Yernu d Jean-Lmuhub i s-yessutren ad taru tameddurt-ines. Aseqsi ɣef tmuɣli n twacult n At Ɛemṛuc n wass-a ɣer wedlis n twellitt-agi-nsen n yiḍelli d wazal i ur nuɣal ara i Yiɛemṛucen deg uɣerbaz d tmetti-nneɣ di Lezzayer; imi s lmendad n Yikulunilen Muḥend Welḥaǧ d Uɛemṛan i fkan i yiwen uɣerbaz deg Yiɣil Ɛli isem n Jean-Lmuhub Ɛemṛuc.  Ɣas akk-nni, aneggaru-agi d bab n tmussni, yura ɣef tmetti-nneɣ, yessemsawi di tegrawla n 1954-62 ger GPRA d udabu n Fṛansa,… Yenna-k Mass Ḥmed : timetti tečča-asen lxiṛ!

Syinna Mass Ḥmed yewwi-d awal ɣef wazal tesɛa tejmilt  d tebɣest i d-tessasay i  yemyura d yinaẓuren d wid/tid akk d-yettaken ugar n wiyaḍ.

Imi tasuqilt d tussna i yiman-is, s tfukal-is d wesqizzeb-is, adlis-agi yesḍall imeɣriyen ɣef lexṣaṣ, zzelṭ, amennuɣ d ddunnit, tamḥersa n Yiṛumyen, tamuɣli n tmetti ɣer “yemṭurniyen”, ṭṭrad agraɣlan amezwaru d wis-sin, inig war-akal,… Tewwi-d fell-sen Faḍma At Menṣuṛ s tiṭ n tin tukin yerna tettarra ɣef yiman-is. D annect-agi i tt-iweccmen almi tt-tettarra i ccnawi. Imeɣri ad iger tamawt belli ula d tignatin n tsusmi urant. Am wakk-nni i t-id-tura Ṣufi Ɛemṛuc  ɣef setti Faḍma “Akin d ccnawi… Akka d tasusmi…” (Asb. 31), imeɣri ad yaki s tudrigin di tmeslayt n wullis-agi, ama tegdel-itent, ama teqrem deg-sent neɣ ddant-d ger wawalen.

Aṭas n wawal i yuzzlen ɣef teflest n Faḍma At Menṣuṛ, d taflest n tmetti taqbaylit. Deg usb. 88, tura-d  “Ḥemmleɣ taẓallit-nni n “Dduṛt tuɣrist”(di yebrir), acku yella deg-s waṭas n ccna s – l’orgue. Ma d ddin ur umineɣ ara yis-s, s tidett. D acu kan, umneɣ s Ṛebbi yella s tidett.

Timecki, imrabḍen qqaren-aɣ-d siwa imɣeḍsen ara ikecmen ɣer lǧennet, werǧin i umneɣ s wannect-a. Acku xemmmeɣ ɣef yemma, qqareɣ-as : annect akken n lḥif d leɛtab, tlata wagguren-nni i tettuẓum deg useggas, annect akken n waman i d-tessawaḍ i lǧamaɛ ɣas d asemmiḍ, ɣas d azɣal : dɣa yemma ur tkeččem ara ɣer lǧennet?

Deg yidis nniḍen, Mass Ḥmed yessegzi-d amek Faḍma ur tɣill ara ad d-ilal wedlis seg uttaftar i t-tura, yernu ad at-ɣren madden. Deg usb. 181 tura-d “… tudert-inu di Rades ur d-ttmeslayeɣ ara fell-as aṭas acku arraw-inu ssnen-tt. Ad d-smektiɣ kan kra waktayen.” Tumen d arraw-is kan ara t-yeɣren. Taggara zwaren-tt mi mmuten, ala Ṭawes i d-yegran deffir-s. Rnu, Ṭawes d Lmuhub drus i yuran ɣef Tunes. Mass Ḥmed yessegzi-d daɣ ay-nni i yettwali d ssebbat n lexṣaṣ di tira, imi tura-d ugar ɣef ccwami n tmeddurt-is, wamma asmi i teffeɣ ɣer Tunes, tedder di cwiṭ n liser d usimɣer n warraw-is. Ɣer wannect-agi, Mass Ḥmed yesḥassef imi drus maḍi i d-tura Faḍma ɣef wergaz-is, Belqasem Uɛemṛuc, yedda kan d aqeffaf n tegnatin n wedlis.

Ahat tamentilt i tent-yugaren d tira di temɣer. Tura-d deg usb. 191 “…Tura ad medleɣ azmam-agi, anda i uriɣ agzul n tudert-iw. Uriɣ-t deg yiwen waggur. Aql-aɣ di 28 di ɣuct (1946), ɣawleɣ, wissen i d-iḍerrun? Wessreɣ, ɛyiɣ, jemmɛeɣ taneffut n temẓi…”. D tira di tɣawalt d leḥṛiṣ, d tazmert i ulac.

I useqsi ɣef tilin n ungal amenzu, d tlata tsuqilin s teqbaylit, rnu ɣer-sen aktayen n tesdawiyin, ahat ddeqs-nsen akken ad mmden d asaru ɣef Faḍma At Menṣuṛ, yenna-k deg yiseggasen yezrin niqal tlul-d tekti n usaru fell-as, ufan-d wi ara yuraren, ufan-d idrimen, d acu kan asenfaṛ ur yeffiɣ sani waccemma. Yeqqim akk-nni anida t-tuɣ. Ur yeqḍiɛ ara layas, tiɣri ɣer wid izemren akken ad d-gren asenfaṛ n usaru.

Syinna d tagnitt n yiseqsiyen n yinebgawen i d-yusan, wwin-d ɣef wefran n wezwel i tsuqilt, tarrayt n usuqel, asuqel n tsekliwin tigraɣlalinin d yisental nniḍen. Yecṛeh s umager-agi d wax-n terreḍ awal-agi.

Ɣer taggara, nerra awal i Faḍma At Menṣuṛ, yeɣra-d Mass Ḥmed At Bacir aḍris nniḍen (asb. 203). Amseddu yemla-d telqey n tekti ɣef yinig n tmeṭṭut-agi, iɣef tura “… Irgazen-nneɣ d inezbuyen ɣef twaɣiyin, d ushilen sdat lebɣi n Ṛebbi, nezmer ad nefhem annect-a, siwa ma nekcem di tmeslayt-agi i d iyi-iɛawnen (iwansen) kra kkiɣ di lɣerba-inu.”

Tenna : “ … siwa ma nekcem di tmeslayt-agi i d iyi-iɛawnen (iwansen) kra kkiɣ di lɣerba-inu.”

Nnaṣeṛ Uqemmum