Mačči d amezruy n wedlis d tsekla iɣef ara d-nawi awal dagi. D acu kan d anida i tewweḍ, ass-a, tawwuri n tira deg umaḍal n tsekla s umata.
Neqqar-as adlis umḍin, adlis aliktṛunan, adlis n tmacint,… Ar iseggasen-agi ineggura d tasekla yuran di lkaɣeḍ syinna tekcem aselkim d tilifun imegzi d uzuzer ger yizeḍwan n taywalt, ideg ttekkin yeɣmisen d yizeḍwan imettiyen. Tallit tettafeg, awal daɣen… Seg ɣer da, simmal tira d tɣuri tekksent nnuba i wedlis n lkaɣeḍ, asufeɣ-ines, asenzi-ines d usiweḍ-is ɣer tsutiwin i d-iteddun. Asnulfu n uselkim yessaẓ ɣer sdat tarrayt n tira d tesleḍt, aseɣti d usufeɣ , tefses d tezdeg d weslugen n wedlis. Nnig tulmisin-agi, d asiweḍ s tɣawalt d uzuzer n tmussniwin ger yimeɣriyen, imnuda d yesdawanen, ger yiɣerfan d ger tmura.
Di tmiḍi tis-15, J. Gutenberg (1400-1468) yekkes tira n ufus s wesnulfu n tmacint n yiqulab n yisekkilen. Si tmiḍi tis-16, si tnaramin n yigarawen d teshersiwin ar tagrawla tamgurant di Turuft, yuɣ-d wedlis n lkaɣeḍ di ddunnit meṛṛa. Di tallit-agi, ttarun medden seg wallaɣen-nsen, s ufus, syinna ttaken iḍrisen-nsen ɣer usufeɣ d useɣti d ucebbeḥ n tira…
Mačči aṭas aya, mazal tfukk tmiḍi yezrin, tekcem ixxamen tmacint n tqeffilin n tira. I yuɣalen d aselkim awurman : aseɣẓan d wesnas ṭṭfen-d tasga, tetti tira n tedwatt ɣer tira s tqeffilin. Ass n wass-a, ula d tilifun yewwi tunt-is n tira n tsekla.
Ar dagi, allalen-agi d ifecka n tira, ullen aṭas amyaru d tsekla. D taneflit i d-tessas tallit-nneɣ d timmad-is.
Ma d timiḍi tis-21, tussniwin n uselkim ufrarent-d deg umaḍal. Nnulfan-d yikufan n tmussni d tussna; aḥric ameqqran deg-sent yettcali seg uselkim s akufi, ar aselkim nniḍen, anida yebɣu yili di ddunnit. Ilul-d umaḍal umḍin. Izeḍwan imettiyen rran amettiweg-nneɣ d taddart. Fkan azref i tsekliwin d tutaylin n yegduden ibeɛden ad aɣent di ddunnit. Annect-a yelha! Yessebɣes ula d asuqel n tmussniwin.
Tennulfa-d tegzi n tmacint. Tamacint tawurmant : d tamacint ara inadin, ara iberzen, ara yefrun, ara ifersen, ara yessemqadwan, ara yesrewsen s unadi deg yikufan n yizeḍwan-nni. Amdan ad yaru kan tuqqniwin neɣ tulmisin d unadi, dɣa din ad d-yessifer igmaḍ d yeḍrisen yellan. Syinna d amdan ara ifersen ineggura-agi iḍrisen iwulmen anadi-s. Ass n wass-a, ur tessaweḍ ara tmacint ad tɣer axemmem d tsufaɣ deg wallaɣ.
Aseqsi : acu i d-yewwin annect-agi ɣer tsekla s umata?
Ma nesked asuqel s umata, tamacint tawurmant tettnadi deg wannect-nni n tsuqilin deg yizeḍwan : yal asali yuran tettaf-it tmacint deg yikufan n tmussniwin. Yettekki di yal anadi. Simmal ttacaṛen yikufan-agi, simmal yettishil unadi. Simmal ttisdident tulmisin, simmal taɣara n yegmaḍ tettaẓ ɣer tidett d tilawt; simmal neqqsent tuccḍiwin, simmal neggrent tlufa n unadi. Niqal nettɛekki ɣef tsuqilin n Google Translate, mi ara yeɛreq unamek n tefyirt i d-yerra… D acu kan, tineggura-agi, yebda yettgerriz asuqel. Aselkim ur d-yesnulfuy ara tifyar d wemsal n tektiwin… yettaf di tefyar yellan yakan, tid n tmeslayin yufraren, tigraɣlanin ikecmen amaḍal umḍin. Tid yuman yal taɣult d yal tamussni.
Ugur di tmeslayin i ulac deg yizeḍwan d tid ur nefki ara azal ameqqran i umaḍal umḍin : azgen ameqqran n tmura kuẓent, kukrant amaḍal-agi. Ɣef way-agi i yegla uzegzaw s uquran : seg wakk-nni ugadent tilufa n yizeḍwan, zeglent tamkant-nsent ger tmura. Zeglent tussna d tmussni i tsutiwin-nsent d umzruy. Deg umedya, drus maḍi n yidelsan d tsekliwin d tmeslayin n wegduden n Tefriqt. Tafriqt ideg yedder wemdan amenzu, i yesbedden tiɣermiwin am tin n Yiferɛunen, tamnekdiwin n Ssudan d Wagadugu d Ɣana, d tgeldiwin nniḍen. Ka d-yemmeslay umezruy ɣef Tefriqt yeqqim d awal, ad yeqqim d awal i waḍu. Timeslayin n Teẓgi n Amaẓun la neggrent ula d nitenti… Ma ur skecmen ara warraw-is d yiduba cwiṭ-agi i d-yegran deg-sent, ala aftutes i tent-yeggunin. Syinna d nnger! Ma aṭas, ad asent-teḍru am Atlantis iɣef yura Hiṛudut, ad kecment di « Niqal llant tmeslayin-agi… ».
Ass n wass-a, tezger tigzi n tmacint akin i unadi s tulmisin d wezday n wawalen d tsuqilt : tmessel tiktiwin n wemdan. Tessaweḍ tessalay aḍris si tjeṛṛumin n tmeslayt. Tessalay tifyar ilmend n talɣiwin d tseddasin i telmed yakan di tsuqelt d tefyar deg yikufan. Ma nger tamawt, simmal gtent tefyar deg yikufan n tmussniwin, simmal yettaf uselkim acu ara yefren ger wawalen d yefyar. Syinna ibennu tamudemt ara yessemres ɣer sdat. Yal tikelt ara tili tuccḍa di tefyir, d amdan ara s-ibeddlen akken ad as-tt-yesseɣti neɣ ad yernun s akufi n tmussniwin. Akk-agi simmal yettimɣur ukufi.
Asmi ara ččaṛen yikufan-agi ar ajmam… amzun wwḍen ɣer talast n tmussniwin n ka n tmeslayt n tallit-agi. Ad d-nini, s wawalen yella deg-s ar talɣiwin n tefyar-is, ar tisekliwin-is, ahat ad tagar tmacint i tessen, i yessen win yettmeslayen tameslayt-nni… Ma yerna wemdan-agi tiffenyent akken ad yaru neɣ ad d-yesnulfu aḍris, d tamacint ara s-t-yarun : mi s-yemla awalen ara yili deg weḍris d tfukal n usentel d yiwudam neɣ iɣersiwen, tamacint ad teslal aḍris s tefyar d tseddaṛin, s tezwart d s taggara,… Ass n wass-a, llan useɣẓan d wesnas i d-yettarran i yiseqsiyen s weḍris, yesdukul isalan n tririt deg weḍris. Awi-d kan ad yili ukufi yeččuṛ…
Iḍrisen n tasekla am tagi n bab n wawalen d tfukal n weḍris d tuttriwin neɣ n tmacint? Anwa i d amyaru? Anwa d aseklan? Anwa i d-yessasen tajmilt d usebɣes?… Ugadeɣ ad ttunt tsutiwin i d-iteddun belli tella tjeṛṛumt, yella tseddast, llant tewsatin n yeḍrisen swayes mettlent tektiwin. Ahat ad ttun daɣen tawuri n tɣuri n yisekkilen, d tamacint ar sen-d-yeɣren…
______________________
Ad kfuɣ s wawal n Jean-Christophe Rufin i yenna deg yiwet n tesgilt n tsekla :
Ulamma, i uriɣ meṛṛa ulac ay-en ur d-neffiɣ ara si tmeddurt-iw. Ungalen-iw, akk-nni llan, ttwarun si teksumt, si timmad, seg yiḥulfan d ugama i yi-d-tewwi tudert. Ulamek ilin akk-en nniḍen. Mi ara waliɣ deg yiheyyaḍen n umaḍal umḍin gren di tsekla, ur ttucewwaleɣ ara kan, d lɣiḍ ameqqran i yi-d-yettalin. Tira n wungal s ChatGPT neɣ allalen nniḍen ur telli d turart war-azekka. Tamezwarut, imi llant teẓrigin tungifin ara aten-id-yessufɣen. Nnig tigi, ilmend n tikli-agi i d-wwint tussniwin titiknulujiyin, taluft-agi n « tukkerḍa n tira 2.0 » simmal tettgerriz alamma tuɣal amzun d tidett. Rnu ɣer-s, ay-en ara ɣ-yettwakksen imir-en d tilelli-nneɣ taneggarut. Tin n wesnulfu n tmucuha s leɛnaya n yemru d tefrit tilellit. Tin n tinigt ɣef umaḍal d tin ahat ara t-ibeddlen. D tin ara ideggren tamettant, am Cahṛazad, mi ara yejgugel wemdan nniḍen ɣer wawal-nneɣ. Ilaq ad teqqim tsekla d talsant.
Nnaṣeṛ Uqemmum