Taseknawalt n kra n wawalen i d-yeddan deg udlis Tislit n Wenẓar n Kamel Buɛmara. (Aḥric 1/2)

Yal adlis ara nɣer nettaf awalen ur nessin ara neɣ awalen ur nsexdam ara aṭas deg tutlayt akken llan wawalen yettwattun. Awalen-a i d-nettmagar sennkaren tawennafit deg yimeɣri akken ad iḥewwes ɣef unamek-nsen akken ad ten-yissin neɣ akken ad yefhem akken iwata aḍris-nni yeqqar.

Mi ɣriɣ adlis Tislit n Wenẓar n Kamal BUΣMARA i d-yeffɣen deg 2021 ɣer tzrigin Imru. Mmugreɣ-d awalen ur ssineɣ ara, mmugreɣ-d daɣen awalen ur nsexdam ara s waṭas deg zman ideg nella. Akken ad d-segziɣ awalen-a ddmeɣ-d asegzawal Issin i yura umara Buɛmara s timad-is. deg wammud n wawalen i d-kseɣ llan 133 d awal. Tuget seg-sen uffiɣ tabadut-nsen deg usegzawal Issin amezwaru.
Llan kra nniḍen ur uffiɣ ara asegzi-nsen, ad ten-tafem ɣer taggara n warmud-a.

• Awalen iwumi d-uffiɣ asegzi deg usegzawal.

1. Bufessus « «ččurent-d wallen-is d bufessus » sb 78

Bufessus [bufessus]: bufessus. SM+ML || tebrek-nni i d-yettɣiman ɣer lqaɛ (neɣ ɣef yiran) uqellil i ttarran medden ɣef tmes (lkanun). MD. Aḍajin-nwen yeččur d bufessus, mi ɛeddaɣ ad t-id-ddmeɣ, yessames-iyi merra.

2. Tigemmi «  bab n tgemmi »  sb 86

Gemmi [ṯiǥemmi] : ti/tgemmi. SM+NT || 1. Ayen tekseb twacult, ama d cci, ama d akal neɣ d lmal. MD. Tigemmi n yimawlan d nettati d kulci. || Ayen tla tmurt, ayeni d-yewret uɣref seg yizri-nes d idles, s umata. MD. Tigemmi n Yimaziɣen ɣur-s azal meqqren nezzeh.

3. « ad nezger asaka »

Saka [asaḵa] : a/usaka. SM+ML || allal ɣef zeggren medden seg ugemmaḍ (n yiɣzer, n wasif…) Ɣer wayeḍ. MD. Zik, s udɣaɣ i ttgen medden isakaten, tura ttgen-tenid s ubiṭun d wuzzal. SG. Isakaten. MGD. Tiqenṭert.

4. Ad sfuktiḍ «  ad sfuktiḍ ttrika » sb86

[sfuḵṯi] : sfukti. MG+GWT || snerni ; sefti ; sṭuqqet. MD. Acennay ur nesfuktuy ara tutlayt swayes icennu, yessidir-itt. MẒR. I/yesfukti, ur i/yesfukti, ad i/yesfukti, i/yesfuktay (i/yesfuktuy). MƔN. I/yesfuktin. SDD+SM. Asfukti.

5. Ayamun « afrux ayamun » sb 86

Yamun [ayamun] a/uyamun. SM+ ML || agḍiḍ ameẓyan n lexla, iga anect n yitbir, ineqqeb isɣaren. MD. Ay ayamun nḥemmel-ik imi nennum. SG. Iyamunen.

6. Tayaqut sb 86

Yaqut [ṯayaqup, ṯayaqut] : ta/tyaqut. SM+ NT || asɣun n wureɣ ; tibṭiṭert, neɣ ayen ɛzizen mliḥ-mliḥ ɣef rruḥ. MD. Ulac tayaqut i kem-yecban, a tameṭṭut ! MGD. Lyaqut.

7. Ifniqen « ddḥuḥ deg yifniqen » sb 87

Fniq [afniq]: a/ufniq. SM+ML || asenduq n lluḥ ay ttawint teslatin zik-nni. MD. Tislatin tura, mi ara ddunt, ur ttawint ifniqen, ur ttawin tixzanin. NT.Tadniqt (tifniqin). SG. Ifniqen.

8. Ddḥuḥ sb 87

Sɣun [asɣun] : a/usɣun. SM+ ML || ddḥuḥ ; ayen akk i tettɛelliq tmeṭṭut i ccbaḥa. MD. Llanyisɣunen n ddheb, llan wid n lfeṭṭa. SG. Isɣunen.

9. Xuḍen « ur xuḍen ara deg win yellan dinna » sb 92

Xuḍ [xuḍ, xuṭ] : xuḍ. MG + GWT || ur ḥesseb ḥedd ; ur celleɛ ara. MD. Ad d-iniɣ ayen yellan, rnu ur xuḍeɣ ara. MẒR. Ixuḍ, ur ixuḍ, ad ixuḍ, i/yettxuḍ. MƔN. Ixuḍen.

10. Tagersa « amadaɣ ur tekriz tgersa » sb 93

Gersa [taǥersa] : ta/tgersa. SM+NT || allal n wuzzal yettmagan i lmaɛun s wayes tkerrz tyuga n yizgaren. MD. Tagersa-inek teḥfa,efk-itt i uḥeddad, ad tt-iceffer. SG.Tigersiwin.

11. Ad yesqerr « iruḥ ad as-yesqerr , ad as-yemmel tidet » sb95

Sqerr [sqeṛṛ] : sqerr. ini-d sser, sseḥ neɣ tidet bɣu neɣ awer tebɣuḍ. MD. Ṭṭfen-t deg wacḥal, sɣelben fell-as, taggara yesqerr-d. MẒR. I/yesqerr(-d), ur (d-)yesqerr, ad (d-) i/yesqerr, i/yesqerray (?). (d-), MƔN. I/yesqerren. SDD+SM. Asqerri (?).

12. Ur tellizeḍ ara sb 95 llizen sb109

Llez=qenneɛ.

• Ḥmed [ḥmeḏ] : ḥmed. MG+GWT || qneɛ, llez, ini Lḥemdu li Llah ! NZ. Ma nerwa, ad neḥmed Rebbi ; ma nelluẓ, ad neḍleb Rebbi. Mẓr. I/yeḥmed, ur i/yeḥmid, ad i/yeḥmed, iḥemmed. MƔN. Iḥemden. SDD+SM. Aḥmad, aḥemmad, imḥemmed, aseḥmed. SDD+MG. Seḥmed, ttwaḥmed, myeḥmed.
• Wen [awen] : awen. MG + GWT || rwu ; qneɛ ; llez. MD. Yečča armi yuwen, yekker. MẒR. Yuwen, ur yuwin, ad yawen, i/yettawen. MƔN. Yuwnen. SDD + SM. Tawant. SDD + MG. Ttyawan, siwen. MGD. Rwu.

13. Taxennart « yerna-iyi taxennart nniḍen »sb 95

Xennart [ṯaxennart] : ta/txennart. SM + NT || tixmirt, taɣawsa ideg ara yewḥel umdan. MD. Weḥleɣ, aql-in deg txennart anect-ila-tt. ẒR. Tixennarin.

14. Arakul « arakul ideg llan yirden » sb 97

Rakul [arakul/arukal] : a/urakul. SM+ML || ṭṭabeɛ ikeblen deg uceṭṭiḍ n lxiḍ neɣ n leḥrir, ttdawayen medden yes-s kra n lehlak i d-yessegray usemmiḍ deg tegrest, s umata yettaɣ iqejjaren. Ad t-sseḥmun ɣer tmes alamma yeḥma, ad t-sersen ɣef umkan yuḍnen akken ad yeqqed. MD. Tegrest n useggas-a teqseḥ, tessegra-yi-d tesmeḍ, ilaq ad ttqqdeɣ s urakul. SG. Irakulen (irukal). NT. Tarakult tiraklulin). MGD. Tuqqad.

15. sb97

Rect [ṯirecṯ] : tirect. SM + NT || adamus n lḥebb (nneɛma, uftiyen ….) ; ayen i d-ttḥellin medden d nneɛma (neɣ d lɣella-nniḍen : ibawen, tajilbant, …) Mi ara srewten fukken. MD. Yal tirect tesɛa akerfa. SG. Tirac. MGD. Ticleqt.

16. Lbecna « tirect ideg tella lbecna … »sb 97

Lbecna [lḇecna] : lbecna. SM + NT || ssenf n nneɛma i itett lmal. MD. Lbecna zerrɛen-tt medden, acku d lɛali-tt d leɛlef i yizgaren.

17. Dumatu « dumatu yeffeɣ-d uzerbaɛ n tweḍfin » sb 97

Dumatu [ḏumaṯu]: dumatu. TJT+MRN+KD || dindin, imir-imir. MD. Sawel-aɣ i umdakkel-iw, yusa-d Dumatu.

18. Lliraq « fkan-as lliraq i uɛudiw » sb 101

Sazzel [sazzel] : sazzel. MG+GWT || err-it yettazzal. MD. Yessazzalṭumubil, yettak-as lliraq mačči d kra. ; kra n wass ad ten-yečč netta, ad ten-ternu tkerrust-ines. MẒR. I/yessuzzel,

19. Agrur « agrur ideg yettwaqqen »sb105

Grur [aǥrur] : a/ugrur. SM+ML+JML || 1. Ttjur i d-yettaken tibexsisin, tazart, iliɣman (iniɣman). MD. Win yesɛan lmenci n ugrur, ur yesri wayra-nniḍen. Tagrurt (tigrurin) : ttejra n tbexsisin =tineqlet, tameɣrust, taberrant.

20. Atemmu

Temmu [aṯemmu] : a/utemmu. SM+ ML || adamus n walin (n tuga) i ibennu ufellaḥ ur nesɛi ara axxam (ajdar, aɛecciw) ideg ara yejmeɛ lɛic n lmal-is alamma d lawan n ccetwa. MD. Mi ara fakken yifellaḥen asbeddi n utemmu, ad as-ḍlun tumlilt sufella, akken ur t-ikeccem leḥmu n tafukt, neɣ aman n lehwa. NT. Tatemmut (temmutin). SG. Itemma.

21. Jfay « jfay d leɛǧeb » sv 105

Jfay [ajfay]: ajfay. MG+TƔR || ili-k d awfayan, d aṭuqtan. MD. Ur yezmir ara ad yali tasawent, acku jfay. MẒR. Jfay, ur jfay, ad i/yejfay, i/yettejfay. MƔN. I/yejfayen. SDD+SM. Ajfay, ajfayan. MGD. Awfay, ttaqqet.

22. Nnɛi «  ɣer nnɛi n uqerruy-is » sb 112

Nnɛi [nnɛi] : nnɛi. SM+ ML || učči i xeddmen imawlan (neɣ lğirannsen) n lmeyyet i yimẓuren. MD. Mačči akken i d-nniɣ, a nnɛi d ujejdur ! ẒR. Nɛu.

Nɛu [nɛu] : nɛu. MG+ GWT || ečč deg uxxam n lmeyyet. MD. Ččan, nɛan. MẒR. I/yenɛa, ur i/yenɛi, ad i/yenɛu, ineɛɛu ( ?). MƔN.I/yenɛan. SDD+SM. Nnɛi.

23. « wi tt-ilan ddala n wass-a ? » sb 118.

Md : εass ad d-taweḍ ddala-k. MD. Attan deg tala tettqaraɛ nnuba-s.

24. « deg wadan n tetbirt tella tmellalt » sb 119.

Dan [aḏan] : a/wadan. SM+ML+JML || ayen i yettilin deg uɛebbuḍ n umdan neɣ n uɣersiw. MD. Ad k wteɣ s lmus ɣer uɛebbuḍ, ad ak-d-seɣliɣ adan-ik..

25. « d aqu yuqan » sb122.

Uqan=ugten, tuqten. MD. Lemmer d izmawen i d-tellsen medden, tili uqan yirgazen ara yelsen abernus.

26. « ad beddent ɣer temnifrit » sb 123.

Mnifrit [timnifrit] : ti/temnifrit. SM+ NT || ẒR. Nnafsa.

27. Aṭarus. « azgar aṭarus » sb 127.

Ṭarus |aṭaṛus] : a/uṭarus. SM + ML. || ssenf n uqjun n ssyada. MD. Ulac aseyyad ur nettawi yid-s aṭarus. NT. Taṭarust(tiṭarusin). SG. Iṭarusen.

28. Ameɣḍel. « rran-tt i umeɣḍel » sb 127.

Ɣḍel [ɣḍ/ṭel] : ɣḍel. MG+GWT || ɣli. MD. S yiwet n teyyita iɣḍel-it ɣer lqaεa. MẒR. Iɣḍel, ur iɣḍil, ad iɣḍel, iɣeṭṭel. MƔN. Iɣeḍlen. SDD+SM. Aɣḍal, aɣeṭṭal. SDD+MG.Seɣḍel, ttwaɣḍel, myiɣḍel.

29. Tajeḥlumt. « tewt-it s tjeḥlumt » sb 127.

Jeḥlum [ajeḥlum] : a/ujeḥlum. SM+ML || taseṭṭa , azeḥḥaf , ajeḥniḍ. MD. Teḍra yid-s am uɣyul, yekkaten izan s ujeḥlumis. NT. Tajeḥlumt (tijeḥlumin). SG. Ijeḥlumen.

30. « anẓaden d ilis n ddehb » sb 127.

Lis [ilis] : i/yilis. SM + ML || taduṭ i d-nettelles deg yiwen n yiɣf. MD. Kul mi ara yelles izamaren-is, ad yi-d-yefk yiwen n yilis. SG. Ilisen.

31. « tezzi s wallen i yizelman (idurra)» sb 130.

Zlem [azlem] : a/uzlem. SM + ML || icir; acariḍ ; adurru. MD. Aru-d kra n yizelman ɣef tegrawla n Lezzayer. SG. Izelman.

32. Tabelṭuṭ « tabelṭuṭ n umeẓẓuɣ-is » sb 134.

Belṭuṭ [ṯaḇelṭuṭ] : ta/tbelṭuṭ. SM+NT || deg tama n berra n umeẓẓuɣ n umdan, d amur-nni i fellunt tyemmatin i warraw-nsent, iwakken ad ɛellqen tiwinas neɣ timengucin. MD. Zik-nni, ɣur Leqbayel, ula d aqcic fellun-as tabelṭuṭ-ines. SG. Tibelṭuḍin.

33. « yuza akraren » sb 134

Zu [azu] : azu. MG + GWT || freq aglim ɣef yiɣes. MD. Azu izimernni skud ur semmeḍ. MẒR. Yuza, ur yuzi, ad yazu, i/yettazu. MƔN. Yuzan. SDD + SM. Tuzin (tizin, azu). SDD + MG. Ttwazu, msazu.

34. « yegzem-d cwit seg teblult-is » sb 135.

Blult [ṯaḇlult]: ta/teblult. SM+ NT.|| deg uḍar n umdan, d tizizet (aksum) i d-yezgan gar tgecrirt d tewleẓẓa (uḍar). MD. Taqcict ilan tiblulin ččurent, tezmer i kra yellan. SG. Tiblulin.

35. « Ttemcenqaren yidurar » sb 137.

Cenqer [cenqer] : cenqer. MG+GWT || kkes-d ayen yettwaṭṭfen s lemɣawla, am ticki d takerḍa ara tid- takreḍ. MD. Yeccenqer uǧeḥmum deg tqeffet, yečča takeččawt-nni, yerwel. MẒR. I/yeccenqer, ur i/yeccenqer, ad i/yeccenqer, i/yettcenqir. MƔN. Icneqren. SDD+ SM. Acenqer, acenqar, timcenqert. SDD+MG. Ttwacenqer, mcenqer.

36. « teḍra-as am buckux » sb 137.

Buclux [bucluc/abucluc] : a/ubucluc. SM+ML || ssenf n yibeɛɛac itetten (iɛeqqayen) ibawen rennun swaɣayen-ten. MD. Aɛdaw n yibawen, d bucluc. SG. Ibuclucen.

37. « iga tablawt s uglim » sb 142.

Blawt [ṯaḇlawṯ] : ta/teblawt. SM+ML || lḥila n waman yettmagan s uglim (n lmal) ; ttawin-tt medden deg-s aman n tissit, mi ara ffɣen ɣer lexla, neɣ mi ara ruḥen ad unagen. SG. Tiblawin.

38. « ɣileɣ d isemṣaren itewlen » sb 146

Twel [ṯwel]: twel. MG+ TƔR || ɛbu ; issin ; ẓwer ; walem. MD. Yetwel mačči d kra : ayen teẓra tiṭ-is, ad t-yeg ufus-is. MẒR. I/yetwel, ur i/yetwil, ad i/yetwel, itewwel (?). MƔN. Itewlen. SDD + SM. Atwal, ttawil, ttwala, utwil.

39. Iḥembel. « ad zḍeɣ iḥembel » sb 152.

Ḥembel [iḥembel]: i/yiḥembel. SM+ML || ssenf n tɣawsa yemmezḍen ; yettmaga i wusu d tduli. MD. Win yessan iḥembel, yerna yeddel wayeḍ, ur yesri ara times ad tecɛel. SG. Iḥembal, iḥmeblen.

40. « bbajwen, ibedd-asen wawal » sb 152.

Bbijjew [ḅḅijew]: bbijew. MG+GWT || qim ur ttḥerrik ara, ur d-ttara ara awal ; bhet. MD. Heddreɣ-as, yeqqim ibbajjew. MẒR. I/yebbajjew, ur i/yebbajjew, ad i/yebbijjew, i/yettbijjiw. MƔN. I/yebbajjwen. SDD+SM. Abijjew. SDD+MG. Sbijjew.

41. « ilni n uẓeṭṭa » sb 152.

– ilni,lxiḍ swayes ggarent lxalat azeṭṭa. MD. Aɣ-d ustu ternuḍ-d llwan, ad greɣ azeṭṭa,

-llem. MG + GWT || err taduṭ d ilni (lxiḍ).

42. « yell-is n walag-nsen » sb 155.

Lag [alaḡ] : a/walag. SM+ ML || win i k-yefka lḥal (leɛmum, lexwal, …). MD. Yeɛreḍ-d akk alagen-is ɣer tmeɣra. NT. Talagt (talagin). SG. Alagen.

43. Ddebṛa. « lǧerḥ yuɣal d ddebṛa » sb 157.

Ddebra [eddeḇṛa] : ddebra. SM+NT || lğerḥ, adeddic ameqqran. MD. Ur nekni ara, armi aɣ-tewweḍ ddebra s iɣes. SG. Ddebrat. MD. Tifidi. ẒR. Ddber.

44. « tifidi degumegreḍ-is » sb 157.

Fidi [ṯifiḏi] : ti/tfidi. SM+NT || aglim mi ara yeslex, yedber. MD. Tewweḍ tfidi s iɣes. SG. Tifidiwin. MGD. Ddebra [ddebṛa].

45. « aramul yewɛer » sb 159.

Ramul [aramul] : a/uramul. SM+ML || ssenf n lmal azuran, yettrebbi-t umdan, ittett aksum-is yerna yessexdam ajlid-is d ahiḍur, d  awtem n tfunast. SG. Iramulen. MGD. Azger aweεan.

46. « isenned ɣer tgejdit n tayda » sb 161.

Yda [ṯayḏa] : ta/teyda. SM+ NT|| aseklu ɣezzifen i yettilin deg yidurar yakked d tẓegwin. MD. Tiyedwa yakked tibelḍin, d ttjur n teẓgi. SG. Tiyedwa.

47. Iḍemsen « amadaɣ iḍemsen »sb167

Ḍmes [ḍ/ṭmeṣ] : ḍmes. MG+GWT || qeflet, reglet, ay anzaren s uxenziz. MD. Yewwet-ik waḍu, tḍemseḍ. I/yeḍmes, ur i/yeḍmis, ad i/yeḍmes, i/yetteḍmas (i/ḍemmes). MƔN. Iḍemsen. SDD+SM. Aḍmas

48. « amadaɣ anda yella usekkur s waṭas »

Win yebɣan ad d-yeṭṭef asekkur, yaddi s tidert. Sekkurt [ṯasekkurṯ] : ta/tsekkurt. SM+ NT || ssenf n ṭṭir n lexla ; yemma-s n uferruğ ; tawtemt n yiḥiqel. MD. Tasekkurt deg-s tlata n ssifat yelhan : ccbaḥa, tikli yakked wafug. SG. Tisekkrin.

49. «izem n tizza »

Zi [ṯizi] : tizi. SM + NT || deg tirakalt, amkan deg udrar seg wansa i yezmer yiwen ad iwali agemmaḍ akkin, neɣ ad yezger agemmaḍ akkin. MD. Ulac anda i yulac Tizi deg tmurt n Leqbayel. SG. Tizza.

50. Idikel « idikel n ufus »

Dikel [iḏikel] : i/yidikel. SM+ML || deg tirakalt, d amkan yeɣzan cwiṭ deg luḍa. MD. Tella texnaqt, yella Yidikel. NT. Tidikelt (tidukal). SG. Idukal.

Yettkemmil…

Belɛidi Lyas
02-06-2023